Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

94 

 

Falsafa tarixida dialektika to‘g‘risida xilma-xil qarashlar bo‘lgan. Antik davr dialektikasi sodda va stixiyali 

bo‘lib,  asosan,  hayotiy  tajribaga  asoslangan.  O‘sha  davrda  «Dialektika»  so‘zini  birinchi  bo‘lib,  Suqrot 

(er.av.  469–399  y.)  o‘z  falsafiy  faoliyatida  qo‘llagan.  Suqrot  dialektikani  mayevtika  (harflarni  yaratish 

san’ati)  bilan  taqqoslagan.  Zotan,  mulohaza  qilish  shunday  dialektik  usuldirki,  uning  natijasida  raqib 

nutqidagi  ichki ziddiyatlar ochiladi  yoki  fikrlash  jarayonida  yangi  ixtilofli fikr-mulohazalar paydo  bo‘ladi. 

Suqrot boshqalarni haqiqatni izlashga da’vat etar ekan, o‘z onasi doya Fenareti ishini davom ettirayapman, 

deb izohlaydi. «Dialektika» so‘zi paydo bo‘lishiga qadar antik falsafada mazmuniga ko‘ra, dialektik bo‘lgan 

nazariyalar shakllana boshlagan. O‘tmish mutafakkirlar o‘z vaqtida dunyoning  yagona birligi  sokinlik, bu 

bir butunlik ichida doimiy uzluksiz o‘zgarishlar, yaratish jarayoni sodir bo‘luvchi koinot haqidagi fikrlarni 

ilgari  surganlar.  Ular  koinotni  o‘zgaruvchanlik  va  barqarorlikning  ziddiyati  sifatida  tasavvur  qilganlar. 

Borliqning  umumiy  o‘zgaruvchanligi  bir  narsaning  ikkinchi  narsaga  –  erning  suvga,  suvning  havoga, 

havoning olovga, olovning efirga aylanishi va qayta takrorlanishi bilan xarakterlanadi, deb hisoblaganlar. 

Dialektik  metod  yangi  davrda,  xususan,  nemis  falsafasida,  ayniqsa,  Kant,  Fixte,  SHelling  va  Gegel 

tomonidan  yanada  chuqurroq  tahlil  qilingan.  YAngi  davrning  o‘ziga  xoc  xususiyati  shundaki,  bu  davrga 

kelib  taraqqiyotga  yangicha  munosabat  shakllandi.  Dialektik  metod  predmetlarda  emas,  balki 

munosabatlarda  o‘z  aksini  topa  boshladi.  Bu  cheksizlik  haqidagi  g‘oyani  qayta  ishlash  bilan  bog‘liq  edi. 

CHeksizlik  g‘oyasining  yangicha  talqini  paradoksal  nazariya  shaklida  namoyon  bo‘ldi.  Bu  Kantning 

planetar  tizimlarning  tumanlikdan  paydo  bo‘lganligi  haqidagi  gipotezani  yaratishi  bilan  bog‘liq.  Bilish 

nazariyasida Kant ikki mulohazaning ziddiyatliligi antinomiyasini ochib  tashlar ekan, bunda har ikkalasini 

etarli asosga ega, deb hisoblaydi. Masalan: 1. Dunyo vaqtda boshlang‘ich nuqtaga ega va vaqtda cheklidir. 

2.  Dunyo  vaqtda  boshlang‘ich  nuqtaga  ega  emas  va  vaqtda  cheksizdir.  Kant  ziddiyatlarga  eskicha,  ya’ni 

inson aqlining illyuziyasi sifatida qaraydi. U bu ziddiyatlarni yangi nazariya yaratish jarayonida kashf qiladi, 

biroqundan  qutilish  yo‘lini  ko‘rsata  olmaydi.  Ularga  aqlning  xatosi  sifatida  qarash  kerakmi?  Hissiy  idrok 

qilishda xatoga yo‘l qo‘yilar ekan, aqlning xatoligidan shubhalanish to‘g‘rimikan? – degan savollarga javob 

izlagan Kant aqldagi ziddiyatlarni bartaraf qilish yo‘lini topadiki, aynan shu yo‘l pozitiv dialektikaning asosi 

bo‘ladi. Bunda inson aqli o‘zgaruvchanligining tarixiyligi tan olinadi, aqlning xatosi esa, tarixiy asosga ega 

bo‘lib,  u  taraqqiyotning  cheksizligi,  bilish  jarayonini  to‘g‘ri  tushunish  qobiliyatiga  ega  emas.  Kant 

dialektika metodidan yangicha foydalanish imkoniyatini ko‘rsatdi, taraqqiyot muammosini yangicha qo‘yish 

va  hal  qilish  zaruriyatini  e’tirof  etdi.  Taraqqiyotning  yangi  nazariyasini  Kant  sub’ekt  aqlining  dialektik 

xarakteri  bilan  bog‘laydi  va  sub’ektiv  dialektikani  asoslab  beradi.  Dialektika  taraqqiyotining  keyingi 

imkoniyatlari  Gegel  falsafasida  o‘zifodasini  topdi.  Gegel  dialektikani  falsafa  taraqqiyotining  umumiy 

nazariyasi  sifatida  asoslab  bergan.  Ma’lumki,  o‘rta  acp  ratsionalizmi  tajribaning  ahamiyatini  va 

nazariyaning empirik paydo bo‘lishini tan olishi bilan xarakterlangan. Gegel fikrlari boshqacha xarakterga 

ega. U, falsafa o‘z xususiyatlarini asoslovchi metodga ega bo‘lmas ekan, fan bo‘la olmaydi, deb hisoblaydi. 

Gegel  dialektik  metodni  mukammallashtirish  mumkinligini  va  u  yagona  haqiqiy  metodligini  ta’kidlaydi. 

Falsafa  metodi  tabiat  va  ruh  taraqqiyotini  ifodalovchi  fikr  harakatiga  adekvat  bo‘lishi  lozim.  Gegel  o‘z 

metodida shunday adekvatlikka erishilganligiga ishonadi.