Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

13.4-chizma. Auditorning dalolat berish vazifalari 
Operatsion audit korxona faoliyatining moliyaviy jihatlarini tahlil 
qilish, shuningdek, uni moliyaviy jihatdan sog‘lomlashtirishga doir 
vazifalar bilan qo‘shilib ketadi. Auditorlarning barcha (deyarli barcha) 
xizmatlari pul evaziga bajariladi, lekin bu mijoz korxonalarga ham, 
ularning buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchi «Uchinchi shaxslar» 
deb ataluvchilarga ham foydalidir. 
Keyinchalik O‘zbekistonda ham bozor munosabatlari rivojlangan 
sari yuqorida aytilgan va shunga o‘xshash tafovutlar kengayishi 
mumkin. Shu sababli auditning tashkiliy-yuridik va iqtisodiy asoslarini 
ishlab chiqish va ularni auditorlik xulosalaridan foydalanuvchilarning 
kutishlaridagi obyektiv tafovutlarni hisobga olib takomillashtirish lozim. 
Auditor vazifasini anglashda tafovut faqat auditor va mijozlar 
o‘rtasida bo‘lib qolmaydi. Bir qancha hollarda (ayniqsa sudda va suddan 
tashqari hal qilishda) bizdan ko‘ra ko‘proq g‘arb uchun harakterli 
bo‘lgan bu tafovutlar uchinchi shaxslarning manfaatlariga daxldor 
Auditorning 
vazifalari 
Iqtisodiy sub’ektlar faoliyati 
to’g’riligi haqida guvohlik 
berish 
 
Jumladan buxgalteriya 
hisobi va moliyaviy 
hisobot to’g’risida 
Auditorning professional 
mulohazasiga asoslanib 
Tekshirish natijalariga asoslanib 
Buxgalteriya hisoboti to’g’riligi 
haqida fikr bildirish 
Huquqiy 
talablar 
Ma’muriy 
ko’rsatmalar
i 
Buxgalteriya 
hisobini yuritish 
bo’yicha yo’riqlar 
Soliqqa tortish 
bo’yicha 
ko’satmalar 
Boshqa 
talablar 
Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatining ularning balansida va boshqa hisobotlarida aks etgan 
natijalarining muayyan mezonlarga mosligi haqida auditor xulosasi 

---

236 
bo‘ladi, shuningdek keng jamoatchilik diqqatini jalb qiladi. 
Auditorlar dalolat berish vazifasini bajarar ekanlar buxgalteriya 
hisobotining to‘g‘riligi va obyektivligi to‘g‘risida fikr bildirish imkonini 
beradigan etarli darajada ishonchli dalillarni o‘z vaqtida to‘plashni 
o‘zlarining vazifasi deb biladilar. Demak, auditorlar ko‘pgina holatlarni 
(masalan, tekshirilayotgan xo‘jalik tizimi xodimlari va ma’muriyatining 
suiste’mollarini) o‘zlarining vazifalaridan, shuningdek olingan topshiriq 
mohiyatidan kelib chiqmaydigan qo‘shimcha deb hisoblashlari kerak va 
ko‘p auditorlar shunday deb hisoblamoqdalar. 
Ochig‘ini aytganda tugallangan buxgalteriya hisobotining oddiy 
auditida, agar xodimlar va ma’muriyatning suiste’moli ko‘p bo‘lib, 
buxgalteriya hisobotini umuman muvofiq deb hisoblash mumkin 
bo‘lmasa, auditorlar bu ishni bajarishlari lozim. Lekin boshqa barcha 
hollarda ular xatolarni va suiste’mollarni aniqlashni maqsad qilib qo‘yib 
alohida auditorlik testlarini ishlab chiqmaydilar va bunga majbur ham 
emaslar (bu taftishchining ishi). 
Biroq buxgalteriya hisobotini tuzuvchilar, undan foydalanuvchilar 
audit (umumiy audit, banklar, fondlar, sug‘urta kompaniyalari auditi) 
davomida xizmat qanday bo‘lishi lozimligiga biroz boshqacha 
qaraydilar. Masalan, auditorlar mahorat va ko‘p gonorar olishga da’vo 
qiladilar, buxgalteriya hisobotini tuzuvchilar va undan foydalanuvchilar 
har 
qanday 
hollarda 
ham 
tekshiruvchilardan 
ulkan, 
muhim 
suiste’mollarnigina emas, mayda suiste’mollarni, hisobotdan barcha 
buzilishlarni ochib tashlashga samaradorlikni kutishlari mumkin. Biroq, 
tajribali auditor, ayniqsa endi ishlay boshlagan auditor bu sohalarda 
hamisha samarali ishlay olmasligini ko‘rsatmoqda.
Tekshiriladigan xo‘jalik tizimining ma’muriyati auditorlar oldiga 
ehtimol tutilgan suiste’mollik faktlarini va ularning oqibatlarini aniqlash 
vazifasini qo‘ysa - bu boshqa gap. Masalan, avtomobillarga texnik 
xizmat ko‘rsatuvchi yirik bazaning ma’muriyati o‘z hududida 
joylashgan ikkita nomustaqil transport do‘konida chakana savdo to‘g‘ri 
yuritilayotganini tekshirishni iltimos qildi. (Bu auditorlarning mijoz 
bilan kelishilgan tadbirlari bo‘yicha xizmati deyiladi). Bunday 
topshiriqni bajarish uchun, shubhasiz tekshiruvchilar alohida auditorlik 
testlari va tadbirlarini ishlab chiqishlari nazoratning tovar va kassani 
to‘satdan inventarizatsiya qilish, miqdor hisobini tiklash, shubha 
tug‘dirgan alohida hujjatlar bo‘yicha qayta tekshirish o‘tkazish kabi 
alohida usullardan foydalanishlari lozim. 
O‘zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi “Auditorlik 

---

237 
faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni mamlakatimizda auditorlik faoliyatini 
asosiy shartlarini belgilab berdi. Bu faoliyatni yuridik shaxs sifatida 
auditorlik tashkilotlari amalga oshiradi. Buning ustiga xodimlar 
tarkibiga ma’lum talablar ham qo‘yildi, shunga muvofiq ravishda 
auditorlik tekshirishlarini o‘tkazishga cheklashlar ham joriy etildi. Hozir 
amal qilayotgan cheklashlar bo‘yicha hamma narsa auditning halqaro 
standartlariga mos kelmaydi. 
Bu xujjatlar auditor (auditorlik tashkiloti) faoliyatining faqat asosiy 
(tabiiyki hammasini emas) shartlarini belgilab berdi. Vazirlar 
Mahkamasining «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik 
tekshirishlarning ahamiyatini oshirish to‘g‘risida»gi qarori bilan kiritildi. 
1992 yilda qabul qilingan «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunda 
va boshqa me’yoriy xujjatlarda auditorlar va auditorlik tashkilotlarining 
nizom kapitalidagi ulushi 51% dan kam bo‘lmasligi kabi cheklash yo‘q 
edi. 
Bizning bu holatga izohlarimiz auditorlik vazifalarini bajara 
oladigan o‘z yuqori malakali mutaxassislarimizning haqiqiy mulkiy 
ahvolidan kelib chiqadi. Ular juda qaltis vaziyatga tushib qolishdi 
(«Katta to‘rtlik» firmalari esa bunday shartga bog‘liq bo‘lmaganlari 
sababli kichik tuzilmalarni tashkil qilib qo‘ya qoldi). 
Chunonchi, auditorlarimiz, avvalo, attestatsiya imtihonida ishtirok 
etish uchun katta miqdorda pul to‘lashga rozi bo‘lishlari kerak (yuz 
bergan sharoitda bundan tashqari ular o‘quv uslubiy markazlardagi 
tegishli kurslarda «O‘qish»da qatnashish uchun ancha ko‘proq pul 
to‘lashlariga to‘g‘ri keladi). Auditorlik tashkilotni ustav kapitalini 
shakllantirish uchun eng kam ish haqining 1200 baravari miqdorida pul 
qo‘yishlari lozim. Shundan keyin ular o‘zlari tashkil etadigan auditorlik 
tashkilotlarining nizom kapitalini kamida 51 foizi miqdorida badal 
to‘lashlari lozim bo‘ladi. 
Bularning hammmasi yig‘ilib, katta miqdorni tashkil etadiki, o‘z 
auditorlarimiz agar homiylarga murojaat qilmasalar, buncha pulni 
topishlari amri mahol. Chunki hozirgi paytda vujudga kelgan vaziyatda 
hisob va tahlil sohasidagi o‘z mutaxassislarimiz xorijdagi o‘z 
kasbdoshlariga nisbatan davlatga ancha ko‘p pul to‘lashga majbur 
bo‘ladilar. Ahvol shunday ekan hukumatning bu ishlarining hammasi 
«Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini amalga oshirish chog‘ida 
ularning 
mustaqilligi 
qo‘shimcha 
kafolatlanishini 
ta’minlash 
maqsadida» qilingani haqidagi gaplari to‘g‘riligiga ishonish qiyin. 
Xomiy qidirishga majbur bo‘lgan odamda qanday mustaqillik, qanday 

---

238 
qo‘shimcha kafolat bo‘lsin? 
Bu muammoning bir tomoni xolos. Sanab o‘tilgan barcha shartlar 
diqqat bilan tahlil qilinsa, yana bir muhim jihatni aniqlash mumkin. 
Axir bunday sharoitda «To‘rtlik» uchun hali mustahkam oyoqqa 
turmagan O‘zbekiston auditorlik tashkilotilarini, ayniqsa yakka tartibda 
ishlaydigan eng qimmatli, yuqori malakali auditorlarimizni engib 
chiqish mumkin (ko‘p mamlakatlarda xuddi shunday bo‘lgan). Bu 
muammoni hal etishda albatta mustaqillik tamoyili muhim rol o‘ynaydi. 
Mustaqillik - auditorlik kasbining asosiy kontseptsiyasidir. Aslini 
olganda bu professional fikrni bildirishga., ya’ni o‘zining halolligi, 
vijdoni sofligi va kasbiga oid burchini bajarishga xolisona yondashish 
asosida auditorning dalolat berishi vazifasini bajarishiga imkon 
beradigan turmush tarzidir. Quyidagilar hamma tomonidan e’tirof 
etilgan:
a) mutlaq mustaqillik amalda bo‘lmaydigan orzu, lekin shunday 
mustaqillikka erishishga intilmay o‘tkazilgan tekshirish umuman o‘z 
mohiyatini yo‘qotadi; 
b) tekshiruvchilarning bilim darajasi kengaygan sari tekshirishning 
samarasi ortadi va mustaqillik darajasi kamaygan sari pasayadi; 
v) deyarli hamisha tekshiruvchilar mustaqilligini pasaytiruvchi 
omillar vujudga kelishi mumkin; 
g) kasbiga doir faoliyat bilan shug‘ullanayotgan auditorlarning 
mustaqilikka erishishga intilishi, ular duch keladigan salbiy omillarni 
ishonchli bartaraf etishlari uchun asos bo‘lib xizmat qilishi lozim. 
Auditorlar mustaqilligini muhim ahamiyatga molikligi sababli 
kasbimizning ko‘plab vakillari uni yangi tahrirdagi «Auditorlik faoliyati 
to‘g‘risida»gi 
Qonunga 
qo‘shimcha 
kiritish 
lozimligini 
taklif 
qilmoqdalar. Bu mualliflar O‘zbekiston uchun yangi bo‘lgan bu 
tamoyilni esga olgan bo‘lsalar ham uni talqin etishda darhol ikki xil 
ma’no chiqishiga yo‘l qo‘ydilar: «Mustaqillik» degan aniq 
tushunchaning qonunida yo‘qligi auditorlik qonunda «mustaqil 
tekshirish» degan ta’rifida chalkashlikka olib kelishi mumkin. 
Jahon tajribasida bir qancha omillar va vaziyatlar ta’siri natijasida 
auditor mustaqilligi darajalari kamayib bormoqda. Ularni hammasini 
sanab o‘tish qiyin, shunga qaramay ularning orasidan quyidagilarni 
ajratib ko‘rsatish mumkin: 
a) auditor iqtisodiy subyekt aksiyalariga (obligatsiyalariga) 
vaqtincha bo‘lsada egalik qilishi, ularni birjalar, birjadan tashqari 
savdoda sotib olish va qayta sotishi; 

---

239 
b) iqtisodiy subyekt ma’muriyati vakillaridan biri bilan birgalikda 
boshqa firmalarni ta’sis etishi, uning xodimi bo‘lishi yoki ma’muriyat 
xodimlarini o‘zi yollagan bo‘lishi; 
v) shunga o‘xshash raqobatchi guruhlarning yoki iqtisodiy 
subyektiga qarashli guruh xodimi bo‘lishi; 
g) o‘zi bajargan auditorlik xizmatlari uchun o‘z auditorlik 
tashkilotlaridan emas, bevosita iqtisodiy subyektdan haq (moliyaviy 
yordam, qarz va shu kabilar) olgani; 
d) iqtisodiy subyekt ma’muriyati vakillariga yaqin qarindoshliligi; 
e) ko‘p yillar ushbu iqtisodiy subyektni tekshirishda surunkasiga 
qatnashganligi va boshqalar. 
Amalda auditor mustaqilligi maqsad bo‘lishi, auditorlar ham 
ularning mijozlari ham, umuman jamiyat ham shu maqsadga intilishi 
kerak. Bunday maqsadga ma’lum darajada erishsa bo‘ladi. Masalan, 
auditor xizmati uchun ko‘p xollarda uni yollagan mijoz shaxsini o‘zi haq 
to‘lashiga qaramay auditor bu ishni bajarish uchun etarli darajada 
mustaqil bo‘lishi mumkin va lozim. Bundan tashqari auditorga 
tekshirilayotgan xo‘jalik tizimi tomonidan haq to‘lanishi agar bu tizim 
ma’muriyati jinoiy ishlarga botib qolmagan bo‘lsa taklif etilgan 
mutaxassisga alohida ishonch bildiradi, hatto o‘z xo‘jaligi juda shubhali, 
xatarli zonalarni mufassal, chuqur tadqiq etish tashabbuskori bo‘lishi 
ham ehtimoldan holi emas. Boshqacha aytganda auditorning mustaqilligi 
(xizmati uchun mijozdan haq oladigan notarius yoki vrachning 
mustaqilligi kabi) umuman fuqarolik jamiyati intilishi lozim bo‘lgan 
maqsaddir, bu yaqinlashish ma’lum darajada mumkin va juda zarur 
bo‘lgan maqsaddir.
Uzoq vaqtgacha audit xizmatiga haqiqiy talab ma’lum emas edi. 
1989 yildan boshlab faqat qo‘shma korxonalar uchun, 1990 yildan 
boshlab esa tijorat banklari uchun majburiy auditorlik tekshirishlari 
tayinlashdi. 90-yillar o‘rtalariga qadar ko‘p iqtisodiy subyektlar o‘z 
hisobotini e’lon qilish va auditorlik tekshiruvi o‘tkazishi shart emas edi. 
Auditorlik xizmatiga talab bir necha barobar o‘sadi va tez orada 
mavjud auditorlik tashkilotlari (ularning 90 foiz moliyaviy qiyinchilikni
boshidan kechirmoqda) etarli bo‘lmay qoladi. Auditor malaka 
sertifikatiga ega bo‘lgan va auditorlik tashkilotlar auditor sifatida 
tadbirkorlikni boshlash uchun dastlabki sarmoyaga ega emas. Talab va 
taklif o‘rtasidagi tafovut auditorlik xizmatlarining qiymati o‘sishiga olib 
kelishi mumkin. Katta soliq va budjetdan tashqari to‘lovlar ostida 
qolgan. 

---

240 
Davlat auditorlik tashkilotlarga tegishli madad bermayapti (shu 
jumladan, foyda keltirmaydigan, lekin davlat uchun zarur bo‘lgan, 
qudratli moliyaviy bazasi bo‘lmagan korxonalarga imtiyozli auditorlik 
xizmati ko‘rsatish tarzida), ularnig mikroiqtisodiyot darajasida kichik 
iqtisodiy subyektlar bilan ishlashga mahkum etilgan. Ularning ishi sifati 
g‘arb firmalariga qaraganda ancha yuqori, ammo halqaro tajribada g‘arb 
firmalarini afzal biladilar va u bilan 40-50 baravar qimmatroq bahoda 
shartnoma tuzadilar. 
O‘z mijozlari orqali g‘arb dunyosining va «Uchinchi 
mamlakatlar»ning butun xo‘jalik mablag‘larini haqiqatda nazorat 
qilayotgan xorijiy auditorlik tashkilotlari va banklari O‘zbekiston 
iqtisodiyotini mikrodarajasida ishlashga va investitsiyalarni faqat o‘zlari 
uchun foydali tarmoqlarga sarflashga oshkora imkoniyat olmoqdalar, 
jahon iqtisodiyotini tegishli tuzilmalarini shakllantirib, O‘zbekistonda 
ham hozir shunday ish tutmoqdalar.
Sanab o‘tilgan muammolar hamjamiyatdagi joriy o‘zgarishlarga, 
O‘zbekiston auditorlik bozorining rivojlanish ehtiyojlariga mos 
kelmaydi, shuningdek mamlakatning to‘la qonli auditini qaror toptirish 
va rivojlantirish vazifasi iqtisodiyotni barqarorlashtirishning eng 
asosiylaridan bo‘lmasada, muhim vazifalardan biriga aylangan vaziyatga 
mos kelmaydi.