Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Tovar  nomenklatura  nomi

  –  bu  bir  xil  iste’mol  ehtiyojini 

qondiruvchi  tovarlar  assotimentining  umumlashgan  nomi.  Masalan, 

“Yuvish vositalari”. “Non va non mahsulotlari” va hokazo.  

Assortiment 

(ingl.  Assortment,  range)  —  firma  (kompaniya) 

sotayotgan mahsulotlarning guruhlar, turlar, tiplar, navlar, o‘lchamlar va 

markalar bo‘yicha tarkibi. Tovar assortimenti, deganda – bir xil iste’mol 

ehtiyojimizni  qondiradigan  turli  tovarlar  xillarini  tushunamiz.  Masalan, 

---

 

232 

 

 

 

non va non mahsulotlari –tovarning nomenklatura nomi, deb ataladi. Bu 

guruhga kirgan non turlari assortiment, deb ataladi.  

Assortiment  kengaytirilishi 

— 

assortiment  kengligi  (tovar  guruhlari 

miqdori)  va  chuqurligi  (har  bir  guruhdagi  modellar,  markalar  turlari 

miqdori)  bo‘yicha  farqlanadi.Tovar  assortimenti  har  bir  turdagi 

mahsulotni uning sifat xususiyatlari bo‘yicha tarkibi, marka, navi, profili 

kabi  tomonlari  bilan  berilgan  miqdorda  ajratilishidir.  Mavjud  tovarlar 

kategoriyalariga  yangi  variantlarning  qo‘shilishi.  Bunga  o‘xshash 

kengaytirishni  marketologlar  savdo  markasi  nufuzi  barbod  bo‘lishi 

tavakkali  bilan  bog‘laydilar.  Assortiment  kengligi 

— 

bozorda  taklif 

etilayotgan  turli  mahsulot  liniyalari  (tovar  kategoriyalari)ning  muayyan 

miqdori.  

Assortiment 

siyosati 

—  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot 

nomenklaturasi  va  uni  maqbullashtirish  yo‘li  muammosini  hal  etishni 

nazarda tutadigan faoliyat. Assortiment siyosatining asosiy vazifasi ishlab 

chiqarish  bo‘linmasidagi  ishlab  chiqarish  tuzilmalarida  quyidagilarni 

aniqlash hisoblanadi:  

-

 

yangi mahsulot bilan takomillashtirish va zamonaviylashtirish talab 

etiladigan  mahsulot,  takomillashtirishni  talab  etmaydigan  an’anaviy 

mahsulot, eskirgan mahsulot o‘rtasidagi nisbat (ulush)ni aniqlash;  

-

 

ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi va rejalashtirilgan 

sifat hamda miqdor ko‘rsatkichlarini belgilash;  

-

 

ishlab  chiqarilayotgan  bitta  bir  xil  mahsulot  andozalarini  va 

o‘zgargan turlarini aniqlash;  

-

 

ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotning  butun  nomenklaturasi               

bo‘yicha  hayotiylik  davri  tarkiblarini  va  assortimentni  yangilash 

istiqbollarini aniqlash;  

-

 

mahsulotning tabaqalanish darajasini va yangi mavjud mahsulotlar 

texnologik umumiyligi darajasini aniqlash.  

Assortiment siyosatini shakllantirish quyidagilarni hisobga olgan 

holda amalga oshiriladi: zarur resurslarning mavjudligi, ishlab 

chiqarishning texnik va texnologik darajasi, eng maqbul muddatlarda 

yangi ishlab chiqarishni tashkil etish imkoniyatlari, ishlab chiqarish 

patentlari va sirlari, ularning patent himoyasining mavjudligi, ishlab 

chiqarishning kutilayotgan rentabelligi va investitsiyalarni qoplash 

muddatlari, butun ishlab chiqarish jarayoni barcha bo‘g‘inlarida 

---

 

233 

 

 

 

boshqaruv kadrlari va malakali xodimlarning mavjudligi, vositachi 

yetkazib beruvchilar bilan barqaror  

aloqaning  mavjudligi, 

 talabning   mavsumiyligi,   narxlar konyunkturasi va o‘sib borishi bilan 

bog‘liq tavakkalchilik darajasi.  

Assortiment  siyosati  o‘z  firmasida  texnologik  bilim  va  tajribadan 

foydalanishni  eng  maqbul  holga  keltirishga,  ishlab  chiqarilayotgan 

tovarlar  rentabelligi  va  yangilarini  joriy  etishga  ketadigan  xarajatlar 

nuqtayi nazaridan moliyaviy resurslarni maqbullashtirishga qaratilgan.  

Assortiment  siyosatini  shakllantirish  asosida  tovarning  hayotiylik 

davri  mohiyati  yotadi.  Tovar  hayotiylik  davrining  har  bir  bosqichida 

savdoning 

turli 

shakl 

va 

usullaridan 

foydalaniladi, 

sotishni 

rag‘batlantirishning  turli  vositalari  qo‘llaniladi,  xususan,  ular 

iste’molchilik  maqsadidagi  turli  tovarlar,  shuningdek,  ishlab  chiqarish 

maqsadidagi mahsulotlarni sotish paytida o‘ziga xos xususiyatlarga ega 

bo‘ladi.  

Assortiment siyosatini ishlab chiqish mahsulotni hayotiylik davri va 

yangi mahsulotni joriy etish to‘g‘risidagi qarorni o‘z vaqtida qabul qilish 

nuqtayi nazaridan, an’anaviy turdagi mahsulotlarni zamonaviylashtirish, 

tovarni ishlab chiqarishdan olib tashlash va ayni paytda uzluksiz texnik 

xizmat  ko‘rsatishni  ta’minlash  maqsadida  ishlatishda  bo‘lgan  mahsulot 

uchun  ehtiyot  qismlar  chiqarishni  davom  ettirish  nuqtayi  nazaridan 

o‘rganishga doimiy e’tiborni talab etadi.  

Amalda  ham  firma  (kompaniya,  korxona)  assortiment  siyosatini 

ishlab chiqish va amalga oshirish bilan doimiy ravishda shug‘ullanadi.   

Buyumlar nomenklaturasi ishlab chiqilishi bilanoq foydani ro‘yobga 

chiqarishi  uchun  mas’uliyat  joriy  kundalik  xo‘jalik  faoliyati  bo‘linmasi 

zimmasiga  yuklatiladi.  Bir  paytning  o‘zida  yangi  tovarlarni  chiqarish 

an’anaviy  tovarlar  turi  va  texnologiyalarni  o‘zgartirish  va 

takomillashtirish amalda faqat yirik sanoat kompaniyalari uchungina xos 

bo‘ladi.  Uncha  katta  bo‘lmagan  firmalar  odatdagi  faoliyat  turlariga 

ixtisoslashadilar:  

–

 

novator  firmalar  (venchur  firmalar)  yangi  mahsulotni  ishlab 

chiqadilar;  injenering  firmalar  ma’lum  bo‘lgan  buyumlarni  o‘ziga  xos 

turli xillarda ishlab chiqish bilan shug‘ullanadilar;  

–

 

mashinasozlik sohasidagi tor ixtisoslashgan firmalar ommaviy 

ishlab  chiqarishdagi  murakkab  bo‘lmagan  buyumlar  yoki  qismlarni 

vositachi yetkazib beruvchi sifatida ishtirok etadilar.  

---

 

234 

 

 

 

Demak,  assortiment  -  bu  har  bir  turdagi  mahsulotning  xillari, 

markasidir.  Ustki  kiyimlar  qanday  materialdan  to‘qilishiga,  fasoni, 

o‘lchamiga qarab ajratiladi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra ularning xili 110 

ta bo‘lsa, assortimenti bundan ham ko‘p. Kir yuvish mashinalarining 250 

xili, kir yuvish kukunining 150 xili bor. 90 xildagi velosipedlar, 85 xildagi 

magnitofonlar, radiopriyomniklarning 50 xildan ko‘pi, televizorlarning 45 

xili, sotuvgichlar va elektr priborlarning 35 xili ma’lum. Natural birlikda 

mahsulot  ishlab  chiqarish  dasturida  mahsulotning  sifat  darajasi  ham 

ko‘rsatiladi.  

Brend 

(ingl.  Brend

) 

—  soddalashtirilgan  va  tor  ma’noda  talqin 

qilganda  ushbu  termin  muayyan  mahsulotning  xususiy  nomini  uning 

yaratuvchi  ijodkori  va  egalik  qiluvchi  sohibi  tomonidan  berilgan 

individual  xarakteristikasi  va  vizual  identifikatsiyasi  bilan  birgalikda 

anglatadi.  «Brending»  –  bu  mahsulotni  iste’molchilarga  osonlik  bilan 

«toptirish»  uchun  nom,  belgi,  logotip  yoki  ularning  aralashmasidan 

foydalanish. Har gal iste’molchi supermarketga borganda yangi mahsulot 

sotib  olish  uchun  «tavakkal»  qilishni  xohlamaydi,  ular  ishonchli,  o‘zi, 

biladigan  narsani  sotib  oladi.  Brendni  targ‘ibot  qilish  ham  ishlab 

chiqaruvchiga,  ham  iste’molchiga  foydali.  Yaxshi  brend  marketing 

xarajatlari va sotish vaqtini kamaytiradi.  

«Trademark» - ma’lum bir so‘z yoki iboraning faqat bir kompaniya 

tomonidan o‘z mahsulotlari uchun ishlatilishining ro‘yxatdan o‘tganligi. 

«Service  mark»  —  trademark  bilan  bir  xil,  faqat  xizmatlar  uchun 

qo‘llaniladi.  

Mahsulot  sifati  bo‘yicha  barcha  texnik  —  iqtisodiy  ko‘rsatkichlar 

dunyo  amaliyotidagi  eng  oliy  darajadagi  erishilgan  yutuqlar  talabiga 

javob berishi kerak. Demak, rejada mahsulotlarning standart talablari va 

sertifikatlash  shartlariga  rioya  qilgan  holda  ishlab  chiqarish  hajmini 

mo‘ljallash zarur. Natural ko‘rsatkichlarning ahamiyati yuqori bo‘lishiga 

qaramasdan ular korxonada mahsulotning umumiy hajmi, ishlab chiqarish 

sur’ati,  tarkibini,  mehnat  to‘lovlari  fondi  hajmini  aniqlash  imkoniyatini 

bermaydi. Buning uchun qiymat ko‘rsatkichlar ishlatiladi. Ular yalpi tovar 

aylanmasidagi  mahsulot  miqdori,  yalpi  mahsulot,  tovar  mahsuloti, 

realizatsiya  mahsuloti,  sof  mahsulot  shartli  normadagi  sof  mahsulot, 

mehnat  sarfi  (soat-daqiqalar)  miqdori  bo‘yicha  mahsulot  hajmi, 

xomashyoga ishlov berish bo‘yicha mahsulot hajmi va boshqalar.  

---

 

235 

 

 

 

Agar bozor ishtirokchisi, ya’ni korxona marketingi iste’molni yuzaga 

chiqarish,  zarur  xildagi  tovarlarni  yaratish,  bahosini  aniqlash,  ularni 

taqsimlash  va  iqtisodiy  rag‘batlantirish  tizimi  ustida  yaxshi  ishlagan 

bo‘lsa,  bunday  tovarlar  sotilmay  qolmaydi.  Har  birimiz  bilamizki, 

iste’molchilar tez sotiladigan tovarlarni navbatda turib ham olishga tayyor 

bo‘ladilar. Shuni ham aytish kerakki, ko‘pchilik marketingni ta’minot va 

rag‘batlantirish ishlari bilan bir xil, deb hisoblaydilar.  

Marketing – ayirboshlash yo‘li bilan talab va ehtiyojlarni qondirishga 

qaratilgan  kishilik  faoliyatining  turi.  Masalan,  ayollar    lab  bo‘yog‘ini 

«Fabrikada kosmetika ishlab chiqarilsa, do‘konda esa ishonch sotiladi», 

deb ta’kidlaydi firma rahbari  Charlz Revson. Shuning uchun ayol kishi 

shunchaki  lab  uchun  bo‘yoq  sotib  olmasligi  hammaga  tushunarli,  yoki 

do‘kondan diametri chorakta bo‘lgan parmalash buyumini xarid qilmay, 

shu diametrdagi oraliq (teshikni) xarid qilinadi, deb hisoblaydi bilimdon 

sotuvchilar.  Shunga    o‘xshash  “faqat  bifshteks  sotilmaydi,  uni  iste’mol 

qilganda  keladigan  ishtaha  bilan  birga  huzur-rohat  sotilishi  kerak”. 

Mijozga shu kerak. Shuning uchun bozor ishtirokchilari, sotuvchilari har 

qanday  tovar  ortida  yashiringan  talablarni  yuzaga  chiqarib,  uning 

xususiyatlarini,  undan  keladigan  bahramandlikni,  foydani  sotishlari 

lozim.  

Bozor  iqtisodiyoti  bir  xil  mahsulotni  ishlab  chiqarish  foydali 

boshqasini ishlab chiqarish esa zararli ekanligini belgilovchi iste’molchi 

talabi, uning xohishi erkinligini cheklaydi.  

Korxona  mahsulot  ishlab  chiqarishni  iste’molchi  talabi  bilan 

moslashtirmasa,  ishlab  chiqarish  bankrotga  uchraydi.  Xomashyo 

resurslarini  yetkazib  beruvchilar  ham  shunday.  Ishlab  chiqariladigan 

mahsulot  qanday  bo‘lsa  uning  uchun  shunday  resurs  kerak  bo‘ladi. 

Yetkazib  beruvchilar  mehnat  va  moddiy  resurslar  hisobiga  maksimal 

foyda  olishlari  uchun  bozor  tizimi  talablariga  bo‘ysunib  iste’mol 

talablaridan  kelib  chiqib  resurslarni  tanlashi  lozim.  Chunki  faqat  foyda 

ko‘radigan firmalargina shu xildagi resurslarga o‘z talablarini qo‘yadilar, 

ularni xarid qiladilar. Demak, iste’molni qondiradigan mahsulotlar uchun 

resurs yetkazib beruvchilar o‘zlari istagan xildagi va sifatdagi resurslarni 

yetkazib berishda «Erkin» emaslar.  

Kishilarning talabalari cheksizdir, lekin ularni qondirish uchun zarur 

bo‘lgan  resurslar  cheklangan.  Shuning  uchun  kishilar  o‘zlarining 

moliyaviy  imkoniyatlariga  yarasha  eng  ko‘p  qoniqtiradigan  tovarlarni 

---

 

236 

 

 

 

tanlab  oladilar.  Talab  –  xarid  qilish  qobiliyati  bilan  belgilanadigan 

iste’moldir. Iste’molchilar kichik, o‘rtacha va katta tipda bo‘lishi mumkin. 

Ular  korxonalar,  kompaniyalar  va  turli  xildagi  xo‘jaliklardir.  Lekin 

talablar  o‘zgarib  turuvchi  ko‘rsatkichdir.  Kishilar  xilma-xil,  yangidan 

yangi  narsalarni  qidirib  topishga  harakat  qiladigan,  hamma  har  doim 

ishlatadigan,  foydalanadigan  bir  xil  tovarlarni  yoqtirmay  qoladilar, 

me’dalariga  tegadi.  Tovar    tanlashdagi  harakat  mahsulot  bahosining 

pasayishi yoki kishilar daromadining ko‘payib borishi bilan ham bog‘liq 

bo‘ladi. Xaridorlar o‘z pullariga eng ko‘p qoniqish hosil qiladiganlarini 

tanlab  oladilar.  Masalan,  «Volkswagen»  avtomobili  transport 

vositalarining barcha qulayliklarini o‘zida jamlagan, narxi ham nisbatan 

past,  yoqilg‘ini  tejaydigan,  Yevropa  transport  vositalaridagi  elementar 

talablar standartiga mos bo‘lgan mashinadir. Lekin «Cadillac» avtomobili 

yuqori darajadagi qulaylik va afzalliklarga ega. Shu pulga shu mashinani 

xarid qilgan kishi bu xususiyatlardan ko‘proq qoniqish hosil qiladi.  

Tovarlarga  baho  berishda  uning  sifati  asosiy  o‘rinda  turadi.  Tovarning 

sifati – maqsadiga ko‘ra bu iste’molchilarning talabini qondirishi mumkin 

bo‘lgan  foydali  xususiyatlarning  majmuyidan  iboratdir.  Marketing 

nuqtayi  nazardan,  sifat  bu  –  mahsulotning  mijoz  talab  va  istaklarini 

qondira  olish  qobilyatidir.  Sifat  mahsulotning  detallarida  emas,  balki 

xususiyatidadir.  

9.

 

3-rasmda tovarning sifatini ifodalovchi aynan shu xususiyatlar 

ko‘rsatilgan.