195
Marketing asosini inson ehtiyojlari va inson talablari g‘oyalari tashkil
etadi.
Iste’molchi – tovarlarni sotish uchun emas, shaxsiy ehtiyoji uchun
foydalanadigan bozor subyekti. Iste’molchi hamisha ham xaridor
bo‘lavermaydi.
Turli belgilar asosida iste’molchining turli xili ajratiladi.
Tovarning maqsadli vazifasi bo‘yicha: individual iste’molchilar
(shaxsiy maqsadlar uchun); muassasa (kasbiy faolityatni tashkil etish
uchun); ishlab chiqarish iste’molchilari (ishlab chiqarish maqsadlarida).
Tovarni uning hayot siklining turli bosqichlarida sotib olishga
tayyorligiga ko‘ra novator iste’molchilar, erta muxlis bo‘luvchilar (joriy
etish), ertangi ko‘pchilik (o‘sish), kechikkan ko‘pchilik (yetuklik), orqada
qoluvchi qoloq (tanazzul) – iste’molchilarga ajratiladi.
Psixologik o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra: ekstravertlar
(jamiyatning faol, ijodiy, hayotni sevuvchi) va introvertlar (taqlid
qiluvchilar, konservatorlar), sangviniklar, xoleriklar, flegmatiklar,
melanxoliklar.
Narxga munosabati bo‘yicha: tejamkorlik, hech narsaga
qiziqmaydiganlar, oqillar.
Xarid vaqtida kirishimliligi bo‘yicha: xasis, loqayd, bamaylixotir
iste’molchilar farqlanadi.
Marketing tadqiqotlari davomida iste’molchilarni turlarga ajratish
bozorda ishlovchi (xodim)ga uning xarakterli chizgilariga mos keluvchi
marketing kommunikatsiya vositalarini (tovar, narx, savdo (o‘tkazish)
ishlab chiqish imkonini beradi.
Iste’molchilarni o‘rganish qanday xaridorlar bozorni shakllantiradi,
degan savolga javob beribgina qolmaydi. Shuningdek, ular nimani sotib
olayapti? Nima uchun? Xarid jarayonida kim ishtirok etayapti? Qachon
va qayerda sotib olayapti? kabilarni aniqlash ham muhim.
Sanab o‘tilgan savollarga javoblar xaridorning xarid qobiliyatini
modellashtirish imkonini beradi. Iste’molchilar xarid qobiliyatini
(muomalasini) modellashtirish jarayoni quyidagilarning tahlilini o‘z
ichiga oladi:
-
xaridorlarning fe’l-atvorini aniqlovchi omillarni; - tovarni
xarid qilish jarayonini.
196
Xaridorning xarid qobiliyati, ta’sir etuvchi tashqi omillarni ikkita
katta guruhga ajratish mumkin:
-
marketing kompleksi vositasida xaridorning xarid qobiliyati
ta’sir etishi mumkin bo‘lgan marketing xizmati faoliyatiga bog‘liq
bo‘luvchi: taklif qilinadigan tovarga, uning narxiga foydalaniladigan
sotish (o‘tkazish) va yo‘naltirish tizimlariga;
-
marketing xizmati faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan: iqtisodiy,
demografik, tabiiy, ilmiy-texnikaviy, siyosiy, madaniy omillar.
Bundan tashqari iste’molchining xarid qobiliyati uning ijtimoiy,
shaxsiy, psixologik, madaniy xarakteristikalari bilan ham aniqlanadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan hamma omillar ko‘pincha xaridorning tovar
sotib olish haqida bevosita xaridni amalga oshirgunga qadar qabul qilgan
qarori jarayonini belgilab beradi. U beshta bosqichidan iborat:
-
Ehtiyojni anglab yetish.
-
Informatsiyalar qidirish.
-
Qulay variantni tanlash.
-
Xarid (sotib olish) haqida qaror qabul qilish.
-
Xaridga reaksiya.
Bu bosqichlarni bilish bozorda faoliyat yurituvchiga u yoki bu
bosqichda o‘zini qanday tutish, uning marketing kuchi qanday bo‘lishi
kerakligini tushunishga yordam beradi. Dastlabki uch bosqich ishlab
chiqaruvchidan ma’lumotlar manbalarining kengaytirilgan diapazonini
hisobga olgan holda o‘z mahsulotlari haqidagi ma’lumotlarni xaridorlar
foydalanishi uchun tushunarli qilishni talab qiladi. Keyin tovarning tekin
namunalarini ko‘rsatish (berish), reklama, servis, xaridorlarning xarid
qilish haqidagi fikrlarini o‘rganish, tovarni almashtirish, pulni qaytarish,
bozorga yanada sifatli tovar chiqarish zarur.
Iste’molchilarni o‘rganishdan asosiy maqsad ularning ehtiyojini
to‘laroq qondirish maqsadida talabini aniqlashdan iborat.
Iste’molchilarning talabini to‘laroq qondirish uchun avvalo, mavjud
ehtiyojlarni chuqur tahlil qilish, o‘sish qonuniyatlarini o‘rganish va yangi
ehtiyojlarning shakllanishi borasida ma’lumotlarga ega bo‘lish talab
etiladi.
Iste’mol tovarlarini xarid qilish turli xaridorlar guruhi bo‘yicha
turlicha xususiyatlarga ega. Bu odatda, xaridorning tayinli tovarga
197
munosabati, xarid ishtiyoqi va fe’l — atvori (talabi) ga ko‘p jihatdan
bog‘liq bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
