Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

1. Talabning 2. 

Marketingning 3. 

Marketing   ahvoli maqsadi 

strategiyasi 

 

−

 

Salbiy 

−

 

Talabni 

yaratish 

−

 

Konversion 

 

(shartlario‘zgartirilgan) 

 

−

 

Talabning 

yo‘qligi 

−

 

Talabni 

rag‘batlantirish

−

 

Rag‘batlantiruvchi 

 

−

 

Yashirin 

−

 

Talabni rivojlantirish 

−

 

Rivojlanuvchi 

 

−

 

Tushayotgan 

−

 

Talabni ko‘tarish 

−

 

Remarketing 

 

−

 

Muntazam emas 

−

 

Balanslashtirish 

−

 

Sinxromarketing 

 

−

 

To‘liq  

−

 

Talabni 

saqlab qolish 

−

 

Saqlab 

turuvchi 

 

−

 

Haddan tashqari 

−

 

Talabni pasaytirish 

−

 

Demarketing 

 

−

 

Irratsional 

−

 

Talabni barataraf etish 

−

 

Qarshi (teskari) harakat qiluvchi 

 

  

SWOT  –  tahlil  o‘tkaza  borib,  marketologlar  tashkilotning  kuchli 

(Strength) va ojiz-kuchsiz (Weatness) tomonlarini ajratadi.  

Tashkilotning potensial kuchli tomoniga quyidagilarni kiritish mumkin:  

–

 

qo‘yilgan maqsadlar bilan aynan bir xil moliyaviy resurslar;  

–

 

xodimlarning yuqori malakasi;  

–

 

xaridorlar oldida yaxshi obro‘si;  

–

 

bozorning taniqli yetakchisining ahvoli;  

–

 

to‘g‘ri keladigan texnologiyalarning mavjudligi;  

–

 

xarajatlar sohasida ustuvorlik;  

–

 

raqobatchilik sohasida ustuvorlik;  

–

 

innovatsion qobiliyatlar mavjudligi va ularni realizatsiya qilish 

imkoniyatlari;  

–

 

vaqt davomida sinalgan menejment.  

Kompaniyaning  potensial  ojiz  tomonlariga  quyidagilarni  kiritish 

mumkin:  

–

 

aniq strategik yo‘nalishlarning yo‘qligi;  

–

 

yomonlashib borayotgan raqobat pozitsiyasi;  

–

 

eskirgan uskunalar;  

–

 

rahbariyatda boshqaruv malakasi va qobiliyatining yetishmas- 

---

 

144 

 

 

 

ligi;  

–

 

tadqiqotlar va ishlanmalar sohasida qoloqliklar;  

–

 

bozor haqida sust taassurot;  

–

 

strategiyadagi  zarur  o‘zgarishlarni  moliyalashtirishga  qodir 

emaslik.  

Kuchli  tomoni  tashkilot  raqobat  kurashida  suyanadigan  baza  (asos) 

bo‘lib  xizmat  qiladi  va  u  kengaytirish  va  mustahkamlashga  urinadi. 

Kuchsiz tomonlari – bu rahbariyat tomonidan kuchli e’tibor qaratiladigan 

va qanday qilib bo‘lmasin qutulishi kerak bo‘lgan tomon.  

Tashqi  marketing  muhiti  kompaniya  uchun  bozor  imkoniyatlarini 

ham ochadi, o‘ziga bo‘lgan xavfni ham yo‘q qiladi. Quyidagilarni tashqi 

muhitdagi potensial imkoniyatlar, deb hisoblash mumkin:  

–

 

yangi bozorga yoki bozorning segmentlariga chiqish;  

–

 

ishlab 

chiqarilayotgan 

mahsulotlar 

assortimentini 

kengaytirish;  

–

 

vertikal integratsiyani amalga oshirish;  

–

 

raqobatlashuvchi  firmalar  orasida  o‘zidan  qoniqish;  –

 

raqobatchilarning kuchsiz pozitsiyalari.  

Quyidagilardan xavf kelib chiqishi mumkin:  

–

 

yangi raqobatchilarning paydo bo‘lish xavfi;  

–

 

o‘rin bosuvchi tovarlar savdosining o‘sishi;  

–

 

bozor o‘sishining pasayishi;  

–

 

hukumatning ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydigan siyosati;  

–

 

ta’minotchilar ta’sirining o‘sib borayotgan darajasi;  

–

 

xaridorlar  talablarining  o‘zgarishi;  –

 

noqulay  demografik 

o‘zgarishlar.  

Marketingning  tashqi  muhitida  ochilayotgan  imkoniyatlar  tashkilot 

uchun uning raqobatda ustuvorlikka erishishida qulay sharoitlar yaratadi, 

shu bilan birga xavflar qo‘shimcha qiyinchiliklar va cheklovlar yaratadi.  

Bozorga oid har bir imkoniyatni firmaning o‘z imkoniyatlariga mos 

kelish  nuqtayi  nazaridan  baholash  va  ulardan  qaysi  biri  firmaga  to‘g‘ri 

kelishini  aniqlash  lozim.  Kompaniyaning  kuchli  va  kuchsiz  tomonlari 

boshqalarga  nisbatan  bitta  imkoniyatdan  yaxshi  foydalanishga  imkon 

beradi. O‘tkazilgan tahlil firmaning marketingga oid imkoniyatlarini, aniq 

firma  raqobat  ustuvorligiga  erishishi  mumkin  bo‘lgan  marketing 

---

 

145 

 

 

 

kuchlarini jalb etuvchi yo‘nalishlar sifatida aniqlashga imkon beradi. Shu 

tariqa  marketing  maqsadlari  shakllanadi  va  bozorga  nisbatan  (bozorni 

qamrab olish strategiyasi, tovarni bozorda namoyish qilish strategiyasi), 

tovar  assortimentiga  (tovar  portfeli  strategiyasi),  narxni  shakllantirishga 

(“qaymog‘ini  olish”,  “yorib  o‘tish”  strategiyalari),  savdo  va  tovar 

harakatlanishini tashkil etishga (to‘g‘ridan to‘g‘ri (bevosita) va bilvosita 

savdo strategiyalari) va tovarlarni bozorga olib chiqish kabilarga nisbatan 

marketing  strategiyalari  belgilanadi.  Firmaning  ishlab  chiqiladigan 

marketing strategiyalari kompleksi uning raqobat muhitidagi pozitsiyasini 

va talabning turli xil holatlarini hisobga olmog‘i lozim.  

Marketing  strategiyalarini  tanlash  boshqa  omillarga  ham  bog‘liq. 

Masalan, firma rahbari turli xil bozorga oid imkoniyatlarni qanday idrok 

qilishi, u o‘z potensialining qanday kuchli tomonlarini harakatlantirishni 

mo‘ljallamoqda,  firmada  strategik  qarorlar  sohasida  qanday  an’analar 

mavjud  va  boshqalar.  Rahbariyat  tavakkal  qilishni  yaxshi  ko‘rishi  va 

aksincha, har qanday yo‘l bilan bo‘lsa ham undan qochishga urinishi va 

bu  munosabat  yangi  mahsulot  ishlab  chiqarishda  yoki  yangi  bozorlarni 

egallashda strategiya tanlash uchun hal qiluvchi bo‘lishi mumkin.  

Yangi tovarlar, bozorlar bilan bog‘liq innovatsion strategiyalar katta 

moliyaviy  xarajatlarni  talab  qiladi.  Shuning  uchun  katta  moliyaviy 

resurslarga  ega  firmalar  ularga  oson  erishadi,  muomala  strategiyalarini 

tanlashda ancha yaxshi ahvolda bo‘lishadi va resurslari kuchli cheklangan 

firmalarga  nisbatan  tanlash  uchun  strategiyalarning  ancha  ko‘p  sonli 

variantlariga ega bo‘ladilar.  

Tarmoqning ahvoli va undagi firmalarning raqobat holati marketing 

strategiyasini  tanlashda  hal  qiluvchi  rol  o‘ynaydi.  Yetakchi,  kuchli 

firmalar 

o‘zlarining 

yetakchilik 

holatlaridan 

yuzaga 

kelgan 

imkoniyatlardan  maksimal  darajada  foydalanishga  va  bu  holatni 

mustahkamlashga urinishi lozim. Ular o‘sishning turlicha strategiyalarini 

tanlashlari  zarur.  Masalan,  agar  tarmoq  rivojlanishi  pasayib  ketayotgan 

bo‘lsa,  uni  diversifikatsiyalashga  intilish,  agar  tarmoq  jadal 

rivojlanayotgan  bo‘lsa,  unda  tanlov  konsentratsiyalashgan  (bir  joyga 

yig‘ilgan) o‘sish strategiyasiga yoki integratsiyalangan (yaxlit, bir butun 

holga keltirilgan) o‘sish strategiyasiga tushishi kerak.  

Kuchsiz  firmalar  o‘zlarini  boshqacha  tutishlari  kerak.  Ular  o‘z 

kuchlarini  orttiradigan  strategiyalarni  tanlashlari  zarur.  Agar  bunday 

strategiyalar  bo‘lmasa,  ular  bu  tarmoqni  tark  etishlari  kerak  bo‘ladi. 

---

 

146 

 

 

 

Masalan,  agar  konsentratsiyalangan  o‘sish  strategiyasi  yordamida  tez 

o‘suvchi tarmoqda urinishlar kuchaysa yoki bozorning bir chetida xizmat 

ko‘rsatishga  ixtisoslashuv  kutilgan  holatga  olib  kelmasa,  firma 

qisqartirish strategiyalaridan birini amalga oshirmog‘i zarur.  

Firmalarda  katta  darajada  strategiyalarni  tanlash  erkinligi,  turli  xil 

strategiyalarni  qo‘shish  imkoniyatlari  mavjud.  Masalan,  umumiy 

strategiya  sifatida  diversifikatsiyani  tanlab,  kompaniya  yangi  bozorda 

xarajatlarni  minimallashtirishda  yetakchilikdan  foydalanib  yoki  turli 

bozorlarda  ishlab,  yangi  bozorda  bosib  olish  raqobat  strategiyasini 

o‘tkazadi, u defferensiatsiya strategiyasini tanlashi va “qaymog‘ini olish” 

strategiyasini saqlab turishi mumkin. Strategiya vositalarining qo‘shilishi 

har bir alohida firma strategiyalariga noyoblik, umuman iqtisodiyot uchun 

esa biznesning ko‘p tarzliligini beradi.  

Firma strategiyasini tanlashdagi muhim omil uning bozorga oid yoshi 

hisoblanadi. Firmaning evolyutsiyasi – uning marketing strategiyasining 

evolyutsiyasidir.  Endigina  tuzilgan  firmaning  faoliyatini  yo‘lga  qo‘yish 

uchun  qoidaga ko‘ra, iqtisodiyotning “kulrang sichqonlari” – kommutant 

strategiyasi  xizmat  qiladi.  Yuqori  unumli  ishlab  chiqarish  uskunalariga 

ham, maxsus bilimlarga ham, ilmiy-texnik bazaga ham ega bo‘lmay turib 

ushbu  firma  tanlagan  ishonchli  faoliyat  sohasi  tufayli  o‘ziga  barqaror 

holat,  foydaning  yetarlicha  darajasini  ta’minlashi,  kapital  jamlashi 

(yig‘ishi) va miqdor (miqyos) jihatdan kattalashib borishi mumkin.  

Biroq  strategiyalarni  mos  holda  o‘zgartirmasdan,  miqyosning 

mexanik  ravishda  kattarishi  halokatli,  chunki  bozorda  hukmronlik 

qilayotgan  korporatsiyalar,  agar  ularning  qandaydir  alohida  kuchli 

tomonlari bo‘lmasa, yangi raqobatchilarga toqat qilmaydi.  

“Yoshi o‘tgan sichqon” ko‘pincha halokatga mahkum. Yashab qolish 

va  rivojlanishda  davom  etish  uchun  kichik  firma  o‘z  vaqtida  “ayyor 

tulki”ga  –  ixtisoslashgan  kompaniyaga  aylanishi  zarur.  Agar  firma 

boshqalarga  nisbatan  yaxshiroq  nimadir  qilishni  o‘rgansa,  endi  uning 

uchun raqobatchilar, ular qanchalik kuchli bo‘lsalar ham firma tanlagan 

faoliyat  tarmog‘ida  qo‘rqinchli  emas.  “Tulki”  kompaniya  o‘sib, 

mustahkamlanib,  o‘zining  bozor  segmentini,  avvalo  mahalliy,  keyin 

xalqaro  miqyosda  o‘zgartiradi.  Bu  faoliyatga  misol  qilib,  “Sony”ni 

keltirish mumkin.  

Biroq  tanlab  olingan  joy  o‘lchami  cheklangan.  O‘sishni  davom 

ettirish uchun ommaviy ishlab chiqarish sohasiga o‘tish kerak. Bu – oddiy 

---

 

147 

 

 

 

tanlov emas, chunki o‘zining bozordagi joyida “tulki” raqobatchilar uchun 

juda  qaltis.  Ko‘p  paytlar  ommaviy  ishlab  chiqarishga  o‘tish,  agar 

tanlangan ixtisoslik istiqbolli bo‘lsa, yaxshilik bilan tugaydi. Ana shunda 

“ayyor  tulki”  “kekkaygan  sher”ga,  ya’ni  o‘z  mahsulotlari  bilan 

mahsulotlarning  qandaydir  turli  xiliga  nisbatan  tez  o‘sib  borayotgan 

talablarni qondiruvchi kompaniyaga aylanadi. “Sher”ning holatiga boshqa 

yo‘l – ITTKIga yorib kirish yo‘li ham bor.  

Keyin  firmaning  evolyutsiyasi  violent  strategiyasi  doirasida  davom 

etadi.  “Kekkaygan  sher”ning  dinamik  ahvoli  “qudratli  fil”  roli  bilan 

almashadi. Bozorning to‘laligiga ko‘ra, yagona mahsulotning asiri bo‘lib 

qolmaslik  uchun  firma  hamma  yerda  ustunlikka  ega  bo‘lish  maqsadida 

hamma yangi sohalarga yorib kira boshlaydi. Qudratli filning ahvoli juda 

barqaror: kompaniya bu holda yuz yil va undan ham ko‘p vaqt faoliyat 

yuritishi mumkin. Biroq kelgusida endi yoqimli bo‘lmagan evolyutsiya – 

“aylana olmaydigan begemot” yo‘nalishiga tushib qolish ham mumkin. 

Ulkan  o‘lchamlarini  saqlab  qolib,  bunday  firma  –  “begemot”  kam 

boshqariladigan,  o‘sishdan  uzil-kesil  qolgan,  sanoqsiz  ikkinchi  darajali 

korxona  sifatida  o‘sib  chiqadi,  u  bilan  birga  ulkan  o‘lchami  tufayli 

daromadlilik (foyda olish) ham o‘sadi. Biroq bu vaziyatdan chiqishning 

ikki  yo‘li  bor  –  qisqartirish  strategiyasi  (keraksizini  qirqib  tashlash)  va 

“fil”ning to‘dasi qaytish yoki omadliroq raqobatchi tomonidan “yutilib” 

firma tarixiga yakun yasaladi.  

Marketing  san’ati  rahbariyatning  marketing  strategiyalari  bilan 

manipulyatsiya qilishlari, tashkilotning umumiy strategiyalari realizatsiya 

qilinish  qobiliyatida,  shu  tariqa  uning  raqobat  ustuvorligi  va  bozordagi 

muvaffaqiyati 

ta’minlanishida 

ko‘rinadi. 

Bozordagi 

faoliyat 

strategiyalarini asoslashda uch turdagi strategiyalar ishlatilishi mumkin:  

1.

 

Differensiyalangan marketing.  

2.

 

Differensiyalanmagan marketing.  

3.

 

Konsentrlangan marketing.  

Amaliyot  shuni  ko‘rsatadiki,  bozor  munosabatlarining  tiklanish  va 

shakllanish davrida ko‘plab korxonalar differensiyallanmagan marketing 

strategiyasini  qo‘llab  keldi.  Bu  strategiya  firmaning  xaridorlarni  xarid 

jarayoni  va  tovarga  bo‘lgan  munosabati  hamda  motivatsiyasidagi 

turlitumanlikka emas, balki xaridor ehtiyojlaridagi umumiy manfaatlarini 

mo‘ljalga oladi.  

---

 

148