Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

 

Nazorat uchun savollar 

 

 

 

1.

 

Biznes-reja haqida tushuncha bering.  

2.

 

Biznes reja qanday tarkibiy bo‘limlardan iborat ?  

3.

 

Korxonaning marketing dasturi tarkibi nimalardan iborat ?  

4.

 

Marketing dasturi nima?   

5.

 

Biznes-rejaning marketing bo‘limi haqida tushuncha bering.  

 

 

 

 

 

 

 

 

VI bob. STRATEGIK VA TAKTIK REJALASHTIRISH, 

MARKETING NAZORATI  

  

6.1.Umumiy strategiya va marketing strategiyasi  

 

 

O‘tgan mavzulardan bizga ma’lum bo‘ldiki, «marketing» jamiyatda 

va  korxona  faoliyatida  juda  muhim.  Endi  esa  korxona  faoliyatiga 

marketingning ta’sirini o‘rganamiz. Buning uchun Dell kompyuterlarini 

misol qilib olamiz.

 

 

Michel  Dell  –  kollej  yotoq  xonasida  kompyuter  olib  sotar  edi. 

Dillerlarning  ustamasi  baland  bo‘lib,  mijoz  xohlagan  konfiguratsiyada 

kompyuter  tayyor  bo‘lmasdi.  Dell  esa  gazeta  orqali  e’lon  berib 

mijozlardan  buyurtma  qabul  qilib  olar  va  uni  tezlik  bilan  UPS  orqali 

yuborardi. Michel Dell kompyuterlari arzon edi.  Mijoz  bilan to‘g‘ridan 

to‘g‘ri  vositachisiz  ishlardi.  Buyurtmaga  asosan  ishlab  chiqarish  ham 

narxni  pasaytirardi.  Mijoz  bilan  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  ishlash  esa  doimo  u 

---

 

129 

 

 

 

bilan aloqada bo‘lishni ta’minlardi. Agar muammo paydo bo‘lsa, darhol 

uni  tuzatardi.  Dell  mijozining  ishonchiga  kirish  uchun  o‘z  hisobidan 

mijozga kafolat berish xizmatini ham yo‘lga qo‘ydi hamda ishchilarini, 

mijozlarni  ruhtlantirish  uchun  doimo  mashg‘ulot  darslari  o‘tkazardi. 

Albatta hammani birdek qanoatlantirish juda qiyin!!!  

Masalan,  Dell  “notebook”larining  dizayni  unchalik  chiroyli 

bo‘lmagani uchun kompaniya foydasi keskin tushib ketdi. Lekin zukko 

marketologlar  xatolarni  o‘rganib,  kamchiliklarni  to‘g‘rilashdi,  yana 

hammasi joyida edi. Sotish hajmi oshgach, Dell reklamaga ko‘proq pul 

tikdi.  Uning  marketing  xizmati  –  Dell  kompyuterlarini  mijozlar  uchun 

aynan ishlab chiqarilganligini targ‘ib qildi. Shuningdek, Dell hukumat va 

yirik kompaniyalar bilan uchrashib, o‘z kompyuterlarini taklif qildi. Super 

kompyuterlar (high power computers)ga talab tushdi. Darhol Dell ilmiy 

tadqiqot  va  tajriba-konstuktiv  ishlari  (ITTKI)  uchun  katta  pul  ajratdi, 

chunki  mijozlar  istagini  bajarish  kerak  edi.  Dell  tashqi  bozorga 

chiqishning kelajagi borligini ko‘rdi. Ko‘pchilik o‘z mahsulotini chetga 

eksport  qilsa,  Dell  esa  boshqa  davlatlarda  o‘z  zavodlarini  qurdi.  Yiliga 

marketing uchun 80 mln. $ sarflab Dell kompyuterlarining samaraliligini 

targ‘ib qildi. Boshqa raqobatchilar Dellning mijozlar bilan to‘g‘ri ishlash 

mexanizmini  ko‘chirishdi.  Masalan,  IBM  o‘zining  chakana  sotuv 

bo‘limini ochdi. Lekin IBM dillerlari bundan xafa bo‘lishdi va IBM narx 

raqobatiga mag‘lub bo‘ldi. Chunki mijozga to‘g‘ridan to‘g‘ri sotish IBM 

marketing dasturiga juda teskari edi. Keyinchalik Dell mijozga to‘g‘ridan 

to‘g‘ri  sotishning  boshqa  yo‘lini  topdi,  ya’ni    internet  orqali 

(www.dell.com) sotuvni yo‘lga qo‘ydi va oyiga 1,5 mln. $ foyda olardi. 

Online sotuv xarajatlarini keskin tushirdi. Sotish xarajatlarini kamaytirib, 

tannarxni  arzonlashtirdi.  Yuqoridagilardan  ko‘rinib  turibdiki,  Dell 

kompanyasining  biznesi  ayni  damda  juda  muvaffaqiyatli.  Lekin 

kompaniya  kelajakda  mijozlarni  qanoatlantirish  uchun  izlanish  olib 

bormasa,  o‘z  marketing  strategiyasini  o‘zgartirib  bormasa  bozorda  o‘z 

o‘rnini yo‘qotishi mumkin. Yuqorida biz Dell marketing menejerlarining 

kompaniya  

marketing  strategiyasini   rivojlantirish  

uchun 

 amalga oshirilgan ba’zi bir qarorlarni ko‘rdik. Marketing qarorlarini qabul 

qilish oson emas va ba’zida marketing strategiyasini o‘zgartirishga to‘g‘ri 

keladi.  Dell  misolidan  ko‘rinadiki,  marketing  qarorlari  kompaniya 

muvaffaqiyati  uchun  juda  muhim.  Bugun  tashkilotning  yutuqlari  uning 

faoliyati  bilan  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotga  iste’molchilarning 

---

 

130 

 

 

 

talablari darajasi bilan belgilanadi. Shu bois firmaning uzoq istiqbolgacha 

bozordagi  muvaffaqiyatini  belgilovchi  strategiyalari  orasida  marketing 

strategiyasi  asosiy  rol  o‘ynaydi.  Marketing  strategiyasini  shakllantira 

borib, yuqori rahbariyat bir qator o‘ta muhim omillarni hisobga oladi:  

–

 

tashkilotni boshqarishda marketingning o‘rnini;  

–

 

tashkilot rivojlanishining umumiy strategiyasini;  

–

 

bozordagi ahvoli va raqobat kurashlarining o‘ziga xos xu- 

susiyatlarini;  

–

 

talabning  holati,  uni  rivojlantirish  tendensiyalari  va  tashqi 

marketing muhitining boshqa omillarini;  

–

 

boshqaruv resurslari va firmaning o‘z imkoniyatlarini.  

Bu  va  boshqa  omillar  marketing  strategiyasining  turlari  va 

mazmunini belgilaydi.  

O‘sishning dinamik (stabilligi)ligi va tashqi muhitning tashkilotga  

ta’sir darajasi boshqaruv konsepsiyalarini iste’molchilar talablariga             

yo‘naltirib, uning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Bugun marketing firma 

faoliyatining hamma sohalariga yorib kirgan. Strategik boshqaruvda 

marketing biznesning falsafasi, firma strategiyalarini ishlab chiqish 

uchun axborotlar  

yig‘ish  

va   ularga  

ishlov  

berish, 

 shuningdek,  

firma strategiyalarini amalga oshirish vositalaridir. 

Marketing xizmati tomonidan ishlab chiqiladigan marketing strategiyasi 

firmaning umumiy strategiyasini realizatsiya qilish jarayoniga uning 

elementlaridan biri sifatida qo‘shiladi.  

Umumiy  strategiya  –  bu  uzoq  muddatli  istiqbolda  tashkilot 

belgilangan  asosiy  maqsadlarga  olib  kelishi  kerak  bo‘lgan  bosh 

yo‘nalishlarining oqibatlari va uning harakat tarzidir. Umumiy strategiya 

tashkilotning  asosiy  rivojlanish  konsepsiyasida,  strategik  hududlardagi 

tadbirkorlik  faoliyatining  global  maqsadlari  va  vazifalarida  ifodalanadi. 

Bu alohida biznes yoki mahsulotni nima qilish kerakligi, tashkilot qanday 

qilib  va  qaysi  yo‘nalishda  rivojlanishi  kerakligi,  bozorda  qanday  o‘rin 

egallashi borasidagi qarorlardir. Umumiy strategiya tashkilotning yuqori 

darajasiga taalluqli, yuqori rahbarlar tomonidan ishlab chiqiladi va uning 

vazifalari hamda maqsadlarini amalga oshirish vositasi  

hisoblanadi. 

 

 Marketing  faoliyati  –  bu  ancha  past  darajadagi  faoliyat,  shu  bois 

firmaning  marketing  xizmatiga  nisbatan  umumiy  strategiyasi  uning 

---

 

131 

 

 

 

yutuqlarga  erishish  vositasi  hisoblanadi.  Aytish  mumkinki,  marketing 

strategiyasini  ishlab  chiqish  firmaning  umumiy  strategiyasidan 

boshlanadi.  

Umumiy  strategiya  –  bu  bozordagi  shunday  muomala  tabiatiki,  u 

tashkilotni uzoq muddatli istiqbolda turib, faoliyat yuritishini ta’minlashi 

kerak.  Bu  bozorning  raqobatli  muhitida  xaridorlari  barqaror  bo‘ladigan 

raqobatbardosh  mahsulotlar  ishlab  chiqarishni  bildiradi.  Bu  mahsulotlar 

birinchidan, xaridorlar uchun shunchalik qiziqarliki, unga pulini berishga 

tayyor,  ikkinchidan,  xaridorlarga  boshqa  firmalar  tomonidan  ishlab 

chiqarilayotgan  o‘xshash  mahsulotlarga  nisbatan  qiziqarli.  Umumiy 

strategiya ana shunday mahsulot ishlab chiqilishini ko‘zda tutadi. Aynan 

u firmaga raqobat ustuvorligini ta’minlaydi.  

Strategik 

boshqaruv 

sohasidagi 

yetakchi 

nazariyachi 

va 

mutaxassislardan  biri  M.Porter  tashkilotning  raqobat  ustuvorligini 

ta’minlovchi  tabiati  bozordagi  strategiyasining  uch  turini  ajaratadi: 

xarajatlarni 

minimallashtirishda 

yetakchilik, 

differensiatsiya 

va 

jamlanish.  

Xarajatlarda  yetakchilik  strategiyasi  shu  bilan  bog‘liqki,  bunda 

kompaniya  ishlab  chiqishda  va  o‘z  mahsulotlarini  realizatsiya  qilishda 

eng kam xarajat qilishga erishadi. Natijada u mahsulotiga eng kam narx 

qo‘yib,  bozorning  katta  qismi  (ulushi)ni  egallab  olishi  mumkin. 

Strategiyaning  bunday  turini  realizatsiya  qiladigan  firmalar  ishlab 

chiqarish, ta’minot va savdosini yaxshi tashkil qila olish texnologiyasi va 

injenerlik-konstruktorlik  bazasi  yaxshi  bo‘lmog‘i  zarur.  Ushbu 

strategiyadagi marketing yuqori rivojlangan bo‘lishi shart emas.   

Defferensiatsiyalash  (ixtisoslash)  strategiyasi  firmaning  noyob 

xossaga ega mahsulot yaratishini, bu mahsulotlar xaridorlarga yoqishini 

va  ular  pul  to‘lashga  tayyorligini  bildiradi.  Ushbu  strategiya 

raqobatchilarnikiga 

o‘xshamagan 

mahsulot 

ishlab 

chiqarishga 

yo‘naltirilgan.  Strategiyaning  bu  turini  realizatsiya  qiluvchi  firmalar 

ITTKI  o‘tkazish  uchun  mahsulotni  yaxshi  dizayni,  yuqori  sifatini, 

marketingning rivojlangan tizimini ta’minlashlari lozim.  

Jamlanish  strategiyasi  diqqatni  aniq  iste’molchilar  qiziqishiga 

qaratishni ko‘zda tutadi. Diqqatni bir joyga jamlab mahsulot yaratish yoki 

ma’lum  guruh  odamlarning  noodatiy  talablarini  qondirish  bilan  bog‘liq 

yoki mahsulotga erishish imkonining o‘ziga xos tizimi yaratiladi. Ushbu 

turdagi  strategiyani  qo‘llab,  firma  bozorning  ma’lum  segmentini 

---

 

132 

 

 

 

mahsulotning ma’lum turiga talabini sinchiklab ayniqlaydi, buning uchun 

esa jiddiy marketing kuchini taklif etadi.  

Biznesni  rivojlantirish  strategiyasi  umumiy  strategiya  hisoblanadi 

(ba’zisli  yoki  etalonli).  Ular  bevosita  obyekt  sifatida  tashkilotning 

potensialiga  (ishlab  chiqarish  turlari,  faoliyat  tarmog‘i,  biznesning 

yo‘nalishiga) ega. Qulaylik uchun ularning turli-tumanligini uchta asosiy 

turga birlashtirish mumkin:  

–

 

o‘sish strategiyalari;  

–

 

qisqartirish strategiyalari;