Toshkent moliya instituti "dinshunoslik" fanidan

ansor
» (yordamchi)lar makkalik «
muhojir
»larni samimiy kutib 
oldilar. Muhammad payg‘ambarning Madinaga ko‘chib o‘tishi rabi’ al-avvalning sakkizinchi 
kuni, milodiy 622 yil 20 sentyabrda yuz berdi.
 
Islomning Madina davri uning tarixida juda katta ahamiyatga ega. Musulmonlar birinchi 
marta alohida diniy jamoa (Umma) bo‘lib yashay boshladilar. Bu esa o‘z navbatida diniy 
qoidalarning takomillashuvini tezlashtirib yubordi. Asta-sekin namoz, azon va boshqa amallar 
tartibga solindi. Payg‘ambar bu shaharga uchinchi taraf vakili sifatida taklif etilgan edi. Avval 
murosasiz Avs va Xazraj arab qabilalari hamda Banu Qurayza, Banu Qaynuqo’, Banu Nadir 
yahudiy qabilalari bilan o‘zaro sulh tuzildi.
 
Hijratning ikkinchi yili ramazon oyida (mil. 624 y.) musulmonlar ummasi qo‘shinlari va 
makkaliklar o‘rtasida 
Badr
jangi bo‘ldi. Bu jang Madinadan 80 mil (taxminan 150 km.) uzoqda 
Suriya karvon yo‘lida joylashgan Badr qudug‘i yaqinida bo‘lib o‘tdi. Murosasiz kechgan jang 
musulmonlar g‘alabasi bilan tugadi. Bu jangdan so‘ng Umma mavqei Madina ahli orasida 
beqiyos o‘sdi. SHu davrdan boshlab Muhammad payg‘ambar etakchiligidagi islom jamoasi 
kuchli bir davlatning vazifalarini bajara boshladi. O‘zlarini musulmon deb e’lon qilib, aslida esa 
Payg‘ambar va musulmonlarga muxolif ish yuritganlar 
munofiqun
deb nomlandilar. 
Ko‘pxudolikka e’tiqod qiluvchilar 
mushriklar
deb ataldi. Musulmon jamoasi davlat darajasiga 
ko‘tarilib, boshqa qabilalar va qabilalar ittifoqlari bilan o‘zaro qisqa va uzoq muddatli sulh 
shartnomalarini tuzildi. SHu yili 
zakot
islomning asosiy amallaridan biri sifatida farz qilindi.
 
YAhudiy, xristian va sobi’iylar 
ahl al-kitob 
mavqeiga ega bo‘lishdi. Ular – Madina davlati 
xazinasiga har bir voyaga etgan erkak boshidan to‘lov (
jizya
) yig‘ib berib, o‘z ijtimoiy-diniy 
avtonomiyalarini saqlab qolish huquqiga ega bo‘ldilar. Ammo Madina davlatining asosiy 

---

muxolifi Makka jamoasi bo‘lib qolaverdi. Hijratning oltinchi yilida Makka qurayshiylari bilan 
tuzilgan Hudaybiya shartnomasi eng muhim g‘alabalardan biridir.
 
Makka fathidan (630 y.) so‘ng islom davlati Arabiston yarim orolida to‘la g‘alabaga erishdi. 
SHuni alohida ta’kidlash zarurki, Makkaning olinishi musulmonlar uchun g‘oyat katta 
ahamiyatga ega bo‘ldi, chunki shundan so‘ng musulmonlar jamoasi Arabiston muhitida etakchi 
davlat va siyosiy kuchga aylandi.
 
SHu bilan bir qatorda Madinada diniy qoida va tartiblar bir tekis shakllana boshladi. 
Musulmonalar va yahudiy qabilalari o‘rtasida o‘zaro mojarolar bo‘lib o‘tdi. Qibla Quddusdan 
Makkadagi Ka’baga o‘zgartirildi, 
ahl al-kitob
ga (yahudiylar, xristianlar, sobi’iylar) 
ahl az-zimma
(musulmon davlati himoyasi ostidagi diniy jamoa) mavqei berildi. Payg‘ambar Umma hayotini 
ko‘p hollarda atrofdagi odamlar uchun odatiy bo‘lgan qoidalar asosida boshqardi. Muhim 
hollarda yangi diniy va ijtimoiy qoidalar 
vahy
orqali kiritildi.
 
11 hijriy yil 12 rabi’ al-avval/632 milodiy yil 8 iyun kuni Payg‘ambar vafot etdi. Bu bilan 
islom tarixida ilk davr – Qur’oniy davr yoki teokratiya davri tugadi. Bundan buyon musulmon-
arab davlati tarixida podshohlar – 
xalifalar
, islom dini me’yorlarini shakllantirish va 
rivojlantirishda diniy ilmlar bilimdonlari – ulamolarning roli tobora oshib boraverdi.
 
Payg‘ambar vafoti haqidagi xabar Madina ahli orasida yoyilgach, ansorlar 
Umma
boshchisi – 
xalifalikka
nomzod masalasini hal qilish maqsadida Banu So’ida qabilasining Saqifa nomli 
guzariga oshiqdilar. Bir qancha muhojirlar va ansorlar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan qizg‘in bahs va 
tortishuvlardan so‘ng xalifalikka (
xalifat rasulilloh
) Abu Bakr as-Siddiqni (632-634) saylab, 
barcha unga bay’at qildilar. Abu Bakr diniy va dunyoviy hokimiyatni o‘z shaxsida birlashtirdi.
 
Payg‘ambar vafotidan so‘ng islomni qabul qilgan ba’zi qabilalar Madina shahar-davlati yangi 
yo‘lboshchisi Abu Bakr davrida zakotni berishdan bosh tortdilar. Soxta payg‘ambarlar 
harakatlari vujudga keldi. Ilk islom tarixidagi ushbu voqealar «
Ridda
» nomi bilan ataladi. Abu 
Bakr bunday xatti-harakatlarni qat’iylik bilan bostirdi. Bu davrda Arab qo‘shinlari islomni 
tarqatish g‘oyasi bilan Arabiston yarim orolidan tashqariga chiqa boshladilar. Bu esa o‘z 
navbatida islomning jahon diniga aylanishiga zamin yaratib berdi.
 
Islom ta’limoti. 
Islom
so‘zining arab tilidagi lug‘aviy ma’nosi – 
taslim bo‘lish
, 
bo‘ysunish,
istilohda esa yagona Allohga bo‘ysunish ma’nolarini beradi. Islom dini ta’limoti bo‘yicha 
Muhammad payg‘ambar avvalgi (o‘rta Er havzasi sivilizatsiyasida ma’lum bo‘lgan) 
payg‘ambarlar ishini davom ettirgan, ular dinini qayta tiklagan, 
qiyomat
oldidan yuborilgan 
oxirgi payg‘ambar (
Xotam al-anbiyo’
) – nabiy va rasul deb tan olinadi.