ko‘rsatishicha, mazkur tasavvur VII asr oxirlari – VIII asr boshlarida Suriya va Iroqda hokimiyat
uchun harbiy kurash olib borgan arab qabilalari ittifoqlari (Kalbiylar, Asadiylar va boshqalar)
vakillari tomonidan shakllantirilgan. Qadimgi arablar orasida ko‘chmanchilik
mafkurasi
qoldiqlari, qabilaviy tuzum tasavvurlari kuchli bo‘lsa-da, islom dini paydo bo‘lishi davrlarida
ularning katta (2/3) qismi o‘troq holda shahar va qishloqlarda yashagan. Islom dini shakllangan
va rivojlangan Makka va YAsrib shaharlari YAqin SHarq sivilizatsiyasi qadimiy markazlaridan
nisbatan uzoqroqda joylashgan. Arabiston yarim orolining Makka, Madina, Toif, Xaybar singari
bir qancha eng muhim shaharlarini o‘z ichiga olgan qismi qadimdan Hijoz deb atalgan.
Bu yarim orolning katta qismida islom vujudga kelguniga qadar «
ko‘pxudolik
» e’tiqodi hukm
surardi. Qadimgi arablarning diniy tasavvurlari jumlasiga totemizm, fetishizm,
animizm
elementlari va o‘tmish ajdodlar ruhiga sig‘inishni kiritish mumkin. Totemizmning yaqqol dalili
sifatida ko‘pgina qabilalarning nomlarini keltirish kifoya:
asad
(arslon),
kalb
(it),
bakr
(bo‘taloq),
sa’lab
(tulki),
zi’b
(bo‘ri) va h.k.
Arabistonda har xil xudolarning timsoli – sanamlar kulti bir vaqtda paydo bo‘lgan emas,
albatta. Ular uzoq vaqt shakllangan. Biroq keyingi davr islom tarixchilarining xabar berishlariga
qaraganda, Arabistonga dastavval sanam keltirgan va unga ibodat qilishni targ‘ib qilgan shaxs
Amr ibn Luhay ismli kishi bo‘lgan. Rivoyatga ko‘ra, u SHomga tijorat maqsadida tez-tez safar
qilib turar edi. Amr ibn Luhay ba’zi shomliklar odatlaridan qattiq ta’sirlanib, ularning butlaridan
birini Makkaga olib kelgan. Keyinchalik butlarga sig‘inish arablar orasida keng tarqalib ketgan.
Harqalay, but-sanamlarga sig‘inish – dinning yangi bosqichi bo‘lgan. Ibn al-Kalbiyning (vaf.
763 y.) «Kitob al-asnom» asarida ta’kidlanishicha, mil. av. VIII asrdayoq har bir arab qabilasi
o‘z sanamiga ega edi. Tez-tez bo‘lib turadigan qabilalararo urushlardan so‘ng, odatda, mag‘lub
qabila g‘olib qabila sanamiga sig‘ina boshlardi. Ba’zida g‘olib qabila mag‘lub qabilaning
sanamini ham o‘z sanamlari safiga qabul qilishi mumkin edi. Arabistonning turli erlarida
muayyan sanamlarning qarorgohi mavjud bo‘lib, ular ziyoratgohlar sifatida ma’lum edi. Ulardan
biri Makka Ka’basi edi. Makka eski Arabistonning diniy markaziga aylangach, u erdagi Ka’baga
sanamlar to‘plandi. Ibn al-Asirning (vaf. 1232 y.) uqtirishicha, Makka fath etilgan 630 yili Ka’ba
ichida 360 ta sanam bo‘lgan. Sanamlar uchun bu raqam juda katta ko‘rinadi,
ammo muayyan
sanam bir necha qabilada ehtirom qilingan bo‘lsa, u Ka’baga shuncha nusxada qo‘yilgan bo‘lishi
mumkin.
Islomdan oldin Arabistonda yahudiy jamoalari mavjud bo‘lgan. Arabiston yahudiylari
haqida, asosan, Qur’on, hadis, tafsir,
sira
(Payg‘ambar hayoti va muqaddas urushlari haqida
hikoya qiluvchi adabiyot janri) va tarix kitoblari xabar beradi. Bu mavzuga aniqlik kiritadigan va
hozirga qadar topilgan hujjatlarning eng qadimiysi – YAngi Bobil podshohi Nabonidga (mil. av.
555-539) tegishli xronikadir. Unda aytilishicha, mil. av. 552-542
yillarda SHimoliy
Arabistondagi Tayma shahrini o‘ziga poytaxt qilib olgan Nabonid bu erdagi shaharlarni
o‘zlashtirish maqsadida Bobildan talaygina aholini ko‘chirgan; ularning ko‘pchiligini yahudiylar
tashkil qilgan. Ma’lumki, bundan oldinroq (mil. av. 586 y. ) Navuxodonosor II Quddusni zabt
qilganida salkam 30 ming yahudiyni asir olib, Bobilga keltirgan va «Bobil asirligi» 50 yil davom
etgan edi. SHundan so‘ng ham ba’zi yahudiylar Falastinga qaytmay, Bobilda qolib ketgandilar.
Arabiston yarim orolida yahudiylik bilan bir qatorda xristianlik dini ham tarqaldi. Xristianlar
bu erda keng targ‘ibotchilik ishlarini olib borar edilar. Ular Arabistonga qachon kirib kelganligi
noma’lum. Odatda targ‘ibotchilar
tib va mantiq ilmidan xabardor, kishilar qalbiga yo‘l topa
oladigan odamlar bo‘lganligi uchun ko‘pgina qabila boshliqlariga ta’sir etganlar, ularning
xristian dinini qabul qilishiga yoki o‘zlarining olib borayotgan faoliyatlarida yordam berishiga
erishganlar. Islomga qadar Arabiston yarim orolining deyarli
barcha hududlarida xristian
rohiblari muntazam ravishda din targ‘iboti bilan shug‘ullanar edilar. YUqorida aytib
o‘tilganidek, xristianlikning Arabiston yarim oroliga qachon kirib kelgani aniq ma’lum emas.
Hijoz shaharlariga xristianlar (sharqiy cherkovlar vakillari) asosan Vizantiya qaramog‘i
ostidagi Falastin va SHomdan ko‘chib kelganlar. Islom vujudga kelishi arafasida Dumat al-
Jandal, Eylat, Tayma, YAsrib, Makka va Toifda ham talaygina xristianlar bor edi. Habashiston
xristianlari bilan aloqalar haqida efiop askarlarining yurishlari va ilk musulmonlarning hijralari
dalolat beradi.
Qadimgi Arabiston jamiyatida «haniflar» nomi bilan ma’lum bir jamoa mavjud edi. Bu
jamoa vakillari diniy tasavvurlarini fanda «noma’lum monoteizm» deb atash qabul qilingan. Ular
sanamlarga sig‘inmas, balki yagona Xudoga ibodat qilar hamda ochiqdan-ochiq butparastlarni
tanqid qilishar edi.
Ular bir erda muqim turmay, o‘lka bo‘ylab darbadar hayot kechirardilar.
Ushbu toifa kishilaridan Zayd ibn Amr, Varaqa ibn Navfal, Ubaydulloh ibn Jahsh va Usmon ibn
Huvayris, Quss ibn Sayyidolarni keltirish mumkin. Ular keyinchalik ilk islom jamoasida ma’lum
mavqega ega bo‘ldilar.
Sosoniylar Eroni dinlari ham Arabiston yarim orolida mavjud edi. Ular haqida adabiyotlarda
kam gapiriladi. Vaholanki, zardushtiylik va manixeizm ta’limotlari ham bu mintaqalarda keng
tarqalgan edi. Bu davrda o‘zini «Payg‘ambarlar muhri» (
Do'stlaringiz bilan baham: 
