Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

§. Sotsial-iqtisodiy tizimga mulkchilik va boshqaruv  
jihatidan yondashish. 
 
  
Jahon iqtisodiy adabiyotida sotsial-iqtisodiy tizimlarni tasniflashda ulardan 
tashqari: 
 1. Ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik shakli. 
 2. Iqtisodiy faoliyatni boshqarish va koordinatsiyalash, tartibga solish uslubi bo’yicha 
yondashish, tahlil qilish ham keng yoyilgan. 
 Mulkning tarkibi jihatidan sotsial-iqtisodiy tizimlar ikkiga: monostrukturali hamda 
polistrukturali tizimlarga ajratiladi. Bunday yondashuvda sotsial-iqtisodiy tizimlar bir mulk 
shaklining hukmron bo’lishi yoki bir mulk shakli hukmronligini inkor qilish nuqtai nazaridan 
qaraladi. 
 Monostrukturali, ya’ni bir mulk shakli hukmron bo’lgan tizim mulkiy monopoliyaga 
asoslanadi. Bu hukmronlik xususiy mulk va davlat mulkining hukmronligi bilan ajralib turadi. 
Yakka mulk monopoliyasiga tayangan iqtisod monotizim yoki monoiqtisod bo’ladi. (Bu erda 
shuni eslatib o’tish kerak-ki, dastlab ijtimoiy mulkchilikka asoslangan ibtidoiy jamoa tizimi 
vujudga kelgan. Keyinchalik xususiy mulk vujudga kelishi bilan ( 5 bob) xususiy mulk 
monopoliyasiga asoslangan tizimlar shakllangan). Qadimiy Sharqda u davlat mulkiga asoslangan 
«osiyocha ishlab chiqarish usuli» bo’lib, ishlab chiqarish omillari davlat qo’lida to’plangan. Er, 
suv, har xil inshootlar, hatto ish kuchi ham davlatniki bo’lgan. Davlatga qarashli qullar, qaram 
dehqonlar bo’lgan. 
 Ѓarbda esa monoiqtisodiyot asosan xususiy mulk monopoliyasiga tayangan. U qadimgi 
dunyo va o’rta asrlarda quldorlar va feodallarning mulkiy hukmronligi va ishlab 
chiqaruvchilarning tobeligi tarzida namoyon bo’lgan. Klassik kapitalizmda ulardan farqli 
ravishda, ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik sharoitida ishlab chiqaruvchilar 
shaxsan qaram bo’lmagan. Lekin mulkdan mahrum holda tirikchilik kechirish uchun mulk 
egalari qo’ygan shartga rozi bo’lib ishlashga majbur bo’lgan. 
 Klassik kapitalizmning o’ziga xos belgisi bu xususiy mulkning individual, yakka 
kapitalistik xususiy mulk shakliga kirishidir. Jamiyat a’zolarining bir toifasi mulk egasi, ikkinchi 
toifasi mulksiz bo’lgani uchun ular o’rtasida noteng munosabatlar yuzaga keladi. Ya’ni 
yaratilgan mahsulotdan mehnatning ulushi ish kuchining haqiqiy ulushiga qaraganda kam 
to’lanadi. Jamƒarish kapital to’plab boylik orttirish yo’li bo’lganidan unga katta e’tibor beriladi. 
Shuning uchun ishlab chiqarish vositalarini yaratadigan sohalarning ustuvorligi ta’minlanadi. 
 Klassik kapitalizm XVIII asrning oxiridan XX asr ikkinchi yarmigacha davom etib, 
o’zidan avvalgi quldorlik va feodalizmdan o’zining muhim afzalligi — mehnat unumdorligini 
oshirish qobiliyati bilan ajralib turadi. Uning tarixiy o’rni shundaki, bu tizim industrial ishlab 
chiqarishdek moddiy bazani yaratdi. 
 Monoiqtisodiyotning o’ziga xos shakli davlat mulk monopoliyasiga asoslangan 
sotsialistik tizimdir. U davlatning iqtisod ustidan qattiq nazoratiga asoslangan. Ishlab chiqarish 
vositalari, barcha jamiyat a’zolariniki deb e’lon qilingan bo’lsa-da, mulkni tasarruf qilish davlat 
qo’lida bo’lgan. Iqtisodiy faoliyat davlat tomonidan markazdan turib rejalashtiriladi va 
boshqariladi. Davlat belgilagan reja quyi bo’ƒinlar, korxonalar uchun majburiy bo’lib, uni 
bajarish shart bo’lgan. Davlat narx-navo ustidan qattiq nazorat o’rnatgan. Narx Davlat narx 
qo’mitasi tomonidan belgilangan. Yaratilgan mahsulot, olingan daromadlar ham davlat 
belgilagan qat’iy tartib asosida taqsimlangan. Ish haqi miqdori ham davlat tomonidan 
belgilangan. Kredit berish, tashqi aloqa ham davlat monopoliyasi bo’lgan. Davlat mulkidan 
tashqari jamoa mulki ham mavjud bo’lsa-da, u ham davlatlashtirilgan. Jamoa xo’jaliklari eng 
avvalo, davlat erida faoliyat yuritganlar, moddiy resurslarni davlatdan olib, ishlab chiqarilgan 
mahsulotni davlatga u belgilagan narx bo’yicha sotganlar. Davlat rejasiga binoan ish yuritganlar. 
Jamoa mulki amalda davlatga qaram bo’lgan. 
 Aholi daromadlari past bo’lganidan shaxsiy mol-mulk cheklangan, uni daromad olish 
yo’lida ishlatish man qilingan. Xususiy mulkka ruxsat berilmagan. 

 
 
 Bunday iqtisodiy tizim totalitar, rejali iqtisodiy tizim deb ham yuritiladi. Uning asosiy 
belgisi iqtisodiyotni har taraflama davlatlashtirishdir. 
 Bu tizimda ham ekspluatatsiya mavjud bo’lib, faqat ekspluatatsiya qiluvchi individual 
kapitalist emas, balki davlatdir. Ekspluatatsiyaning mavjudligi yaratilgan milliy daromadda 
mehnatkashlar ulushining kamayib borishidir. 
 Bu monotizimning o’ziga xos tomoni shundaki, hamma resurslarni davlat qo’lida 
to’plash, ularning katta qismini jamƒarish imkonini beradi. Siyosiy-ma’muriy yo’l bilan 
yaratilgan milliy daromadning asosiy qismini tortib olib, jamƒarish jadallashtiriladi. Bunda 
kapitalistik monotizim echib ulgurmagan jamƒarish muammosini totalitar sotsialistik tizim 
bajaradi. Shuning uchun bu tizim nisbatan iqtisodda agrar ishlab chiqarish ustun, industr-
lashtirish orqada bo’lgan mamlakatlarda o’rnatilganligi bejiz emas. 
 Keyingi rivojlanish bosqichida monoiqtisod o’rniga poliiqtisod keladi. Polistrukturali 
tizim asosini turli-tuman mulkchilik va ayrim mulk shaklining ustuvorligini inkor qilish tashkil 
etadi. Bunday tizimda mulkiy muvozanat hosil bo’ladi hamda hamma mulk shakllarining 
rivojlanishi uchun bir xil sharoit yaratiladi. Albatta, monoiqtisodiyotni poliiqtisodiyotga o’tishi 
darhol yuz bermaydi. 
 Rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon 20- yillardan boshlangan bo’lsa, sobiq sotsialistik 
mamlakatlarda 80- yillardan boshlandi. 
 Poliiqtisodiyot mazmunan aralash iqtisodiyotdir. U har qanday monopoliyani rad etadi. 
U turli xil iqtisodiy, bozor va nobozor aloqa, munosabatlarining qorishmasidan iborat. 
 Demak, aralash iqtisodiyot mulk munosabatlari nuqtai nazaridan mulkchilikning turli-
tumanligi va ularning tengligiga asoslanadi. 
 Sotsial-iqtisodiy tizimlarni iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirish, tartibga solish uslubi 
asosida uch guruhga ajratish mumkin: 
1. An’anaviy udumlar asosida boshqarish.  
2. Ierarxik tartib asosida boshqarish. 
3. O’z-o’zini boshqarish. 
 4. Aralash tartibda boshqarish.  
 An’anaviy boshqarish kishilik jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichida shakllangan 
bo’lib, unda iqtisodiy aloqalar an’anaviy urf-odatlar, udumlar, cheklashlar, an’analar kabilarga 
asoslangan.  
 Ierarxik tartib asosida boshqarishda davlat asosiy rol o’ynaydi. Ishlab chiqarish, 
taqsimot, ayirboshlash va iste’mol bo’yicha barcha qarorlar davlat tomonidan qabul qilinadi, 
muammo va masalalar ham davlat tomonidan echiladi.  
 Axborot  olish  buyruq va topshiriqlar asosida yo’lga qo’yiladi. Bu yuqoridan pastga 
qarab, ierarxik tartib asosida olib boriladi. Ierarxiya odatda boshliq hokimligiga tayanadi. 
Ibtidoiy jamoa tuzumi, quldorlik, feodalizmda ierarxik tartib muhim rol o’ynagan. Ierarxik 
boshqarishning o’ziga xos shakli ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan, markazdan rejalashtirish 
asosida boshqariladigan iqtisod bo’lib, korxonalar asosan davlat mulki bo’lib, xo’jalikni 
boshqarish ierarxik tarzda olib borilgan. Axborot olish buyruq va topshiriqlar asosida yo’lga 
qo’yilgan. Nima, qancha, qanday, kimga savollari davlat tomonidan Davlat reja qo’mitasi hamda 
yuqori partiya idoralari orqali hal qilingan. 
 Iqtisodiyotni  tartibga solishni o’z-o’zini boshqarish orqali amalga oshirish erkin 
raqobat kurashi hukmron davrga xos. Bunda resurslarni taqsimlash va boshqa masalalar stixiyali 
tarzda bozor sub’ektlari tomonidan tartibga solinadi. Axborot ishlab chiqaruvchilar va 
iste’molchilarga narxlar o’zgarishi haqidagi ma’lumotlar signal yo’li bilan etkaziladi. 
Narxlarning ko’tarilishi yoki pasayishi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga qanday harakat qilish 
zarurligini ko’rsatadi. 
 Xar qanday tizimda ham ishlab chiqaruvchi o’z xarajatini hisob-kitob qilib, foydasini 
chamalashi kerak. Bu iste’molchiga ham taalluqli. Taniqli iqtisodchi V. Oykenning fikricha, 
xo’jalik yurituvchi yoki korxona rahbari bir qarash bilan butun «iqtisodiy kosmos»ni qamrab 

  
olmaydi. Narxlarning o’zgarishi yoki muqobil xarajatlargina odamlarning iqtisodiy tanlovlarini 
tartibga soladi. 
 Iqtisodiyotni tartibga solishni ko’zga ko’ringan iqtisodchilardan R. Kouz tahlil qilib, 
iqtisodiy nazariyaga transaktsion xarajatlar degan tushunchani kiritdi. Bu xarajatlar ishlab 
chiqarish bilan emas, balki ana shu ishlab chiqarishni boshlash uchun zarur bo’lgan xarajatlar, 
ya’ni narxlar, kontr agentlar haqida axborot to’plash, xo’jalik bitimlari tuzish va ularning 
bajarilishini nazorat qilish xarajatlari va boshqa shunga o’xshash xarajatlarda ifodalanadi. Kouz 
fikriga ko’ra, u yoki bu tizimning amal qilishi ko’p jihatdan transaktsion xarajatlarga boƒliq. 
Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, keng miqyosda, aytaylik, mamlakat miqyosida faoliyat yuritishda 
o’z-o’zini boshqarishda ierarxiyaga nisbatan transaktsion xarajatlar kam bo’lar ekan. Firma, 
korxona doirasida esa aksincha, chunki bu erda ishlovchilar bir-birlari bilan to’ƒridan-to’ƒri 
muloqotda bo’lib, bevosita o’z boshliqlaridan topshiriq oladi. 
 Shunday qilib, R. Kouz qiziqarli xulosa chiqaradi: iqtisodiyotni tartibga solishni, 
boshqarishni normativ baholash, ya’ni yaxshi yoki yomon deb emas, balki masalaga transaktsion 
xarajatlarni iqtisod qilish nuqtai nazaridan qarash kerak. 
 Albatta, bu yagona mezon, lekin juda muhim, bunday yondashuv sotsialistik xo’jalik 
yuritish nima sababdan samarasiz ekanligini ko’rsatib beradi. 
 Aralash tartibda boshqarishda xususiy sektor bilan bir qatorda davlat ham resurslar va 
ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilishda muhim rol o’ynaydi. 
Davlat bozor iqtisodiyotiga aralashadi, lekin bozorning o’zini-o’zi tartibga solish rolini yo’qqa 
chiqarmaydi. 
 Real hayotda stixiyali tartibga solish bilan ierarxiya birgalikda amal qiladi. Xozirgi 
paytda AQSh, Angliya, Frantsiya, Germaniya va boshqa rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyot 
ana shunday tarz-da boshqariladi.  
Xar qanday real amal qiladigan iqtisod xususiy mulkchilik vujudga  
kelgandan boshlab ko’p ukladli bo’ladi desak yanglishmaymiz. . Chunki u turli mulk, tartibga 
solishning qarama-qarshi mexanizmlarini qo’shilib, birlashib ketishi bilan xarakterlanadi. 
Ustunlik qiluvchi mulk shakli va tartibga solish metodlari aholining asosiy qismining 
ehtiyojlarini qondirishni ta’minlash, iqtisodiy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish 
asosini tashkil etuvchi bosh komponent sifatida yuzaga chiqadi, Ular sotsial-iqtisodiy tizim tipini 
aniqlaydi.  
 Sotsial-iqtisodiy tizimni tadqiq qilar ekanmiz, ilmiy abstraktsiya metodini qo’llab, 
iqtisodiy aloqalarni sof tarzda olib, hukmron mulk tipi va tartibga solish mexanizmiga ko’ra 
iqtisodiyotning uch tipii ajratiladi:  
1. An’anaviy iqtisodiyot;  
2. Bozor iqtisodiyoti;  
3. Markazdan boshqariladigan, totalitar iqtisodiyot.  
 An’anaviy iqtisodiyot mamlakatlar bosib o’tgan tarixiy tizimdir. Xozirgi davrda ham 
iqtisodiy jihatdan qoloq, kam rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lib, eng ko’hna tizimdir. O’zini 
o’zi ta’minlashga asoslangan natural xo’jalik hukmron bo’lib, undan tashqari mayda tovar ishlab 
chiqarish ham mavjud.  
 Iqtisodiy aloqalarni tartibga solish an’anaviy urf-odatlar, udumlar, cheklashlar, an’anaviy 
majburiyatlar, qarindosh-uruƒchilik aloqalari, jazolash mexanizmi yordamida amalga oshiriladi. 
Urf-odat, udumlar vaqt o’tishi bidan avvaldan qolgan an’analarga aylanib mustahkamlangan.  
 An’anaviy iqtisodiyotda cheklangan resurslardan foydalanish an’analar va urf-odatlar 
asosida yuz bergan. Bu erda shuni ta’kidlash lozim-ki, iqtisodiyotning muammolarini hal qilishni 
bir xil va umumiy tan olingan echimi mavjud emas.  
 Texnika taraqqiyoti va yangiliklarni joriy qilish an’analarga zid hisoblanib, keskin 
cheklangan, chunki ijtimoiy tuzum barqarorligiga xavf tuƒdirali deb hisoblangan. Keyinchalik 
dinning rivojlanishi iqtisodiy faoliyatga nisbatan diniy, madaniy tartiblarni birlamchi 
hisoblanishiga olib keldi.  

 
 
Xozirgi zamon iqtisodiyotida an’anaga tayanish norasmiy munosabatlar tarzida ma’lum 
o’rin tutadi.  
An’anaviy iqtisodiyot baƒrida mayda tovar xo’jaligining tashkil topishi uni emirilishiga, 
oxir-oqibat bozor tizimini yuzaga kelishiga olib keldi.  
Bozor iqtisodiyotiga o’tish uzoq va murakkab jarayon bo’lib, tabiiy transformatsiya 
natijasida vujudga kelgan. Uning tarixan rivojlanish bosqichlarini shartli ravishda uch bosqichga 
bo’lish mumkin:  
1. Oddiy yoki mayda tovar xo’jaligi;  
2. Klassik bozor iqtisodiyoti;  
3. Tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti yoki aralash iqtisod(8-bob).  
Oddiy tovar xo’jaligi ko’p jihatdan an’anaviy iqtisodiyotga xos mulk tipi va tartibga 
solish tizimi bilan xarakterlansa, bozor iqtisodiyoti yakka xususiy mulk va tartibga solishning 
bozor mexanizmi bilan ajralib turadi. Resurslar va daromad bozor talabiga muvofiq 
taqsimlanadi. 
 Tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti yoki aradash iqtisod esa mulkchilikning turli-
tumanligi va tengligi, tartibga solishni bozor mexanizmi bilan davlat mexanizmi birgalikda amal 
qilishi bilan xarakterlanadi. Resurslar va daromad asosan bozor mexanizmi, qisman davlat 
regulyatorlari yordamida taqsimlanadi.  
 O’ziga xos tizim sifatida yuzaga kelgan, markazdan reja asosida boshqariladigan 
deformatsiyalashgan tizim davlat mulk monopoliyasi va ierarxik tartibda boshqarilishi bilan 
ajralib turadi. Resurslar va daromad qat’iy reja asosida taqsimlanadi.  
 Xozirgi kishilik jamiyati taraqqiyoti erishgan yutuq bu tsivilizatsiyalashgan yoki aralash 
iqtisodiyot bo’lib, barcha mamlakatlar inson ehtiyojlarini qondirishning eng optimal tizimi 
sifatida uni tanlashmoqda. 
 Aralash iqtisodiyotning muhim belgilari bor. 
 1.U mukammal texnika va yuksak texnologiyaga asoslanadi. 
 2.Mayda va o’rta biznes keng rivojlanadi. 
 3.Mulkchilikning turli-tumanligi raqobat kurashi va tanlash imkonini kengaytiradi. 
 4.Daromad  ishlab  chiqarishning o’zida uning ishtirokchilari, omil egalarining hissasiga 
ko’ra o’zlashtiriladi, daromadlarda ish haqi hissasi ortib boradi. 
 5.Monoiqtisodiyotda  manfaatlar  to’qnashuvi sodir bo’lsa, aralash iqtisodiyotda 
manfaatlar muvozanatlashuviga imkon yaratiladi. 
 6.Xalq iste’molini qondiruvchi sohalar ustuvor rivojlanadi. 
 7.Milliy boylik tarkibida aholi mol-mulkining hissasi ortib boradi. 
 8.Unda bozorga xos munosabatlar bilan bir qatorda bozorga xos bo’lmagan munosabatlar 
ham mavjud bo’ladi, rivojlanadi. 
 9.Aralash  iqtisodiyot  iqtisodchilarning e’tiroficha, insoniyat iqtisodiy tsivilizatsiyasining 
eng katta yutuƒi hisoblanadi. 
 Aralash iqtisodiyotni bir guruh iqtisodchilar bozor iqtisodiyoti sifatida talqin etsalar, 
boshqalar bozor iqtisodiyotining yuqori bosqichi sifatida ta’riflashadi. 
 Xar ikki qarashni ham hisobga olgan holda bizda ko’proq «bozor iqtisodiyoti» atamasi 
qo’llaniladi.  
 Bozor iqtisodiyotiga o’tish siyosatdonlarning o’ylab topgan yo’li emas, balki industrial 
tsivilizatsiyaning postindustrial tsivilizatsiya bilan almashuvi uchun ob’ektiv zarurat sifatida 
qaraladi. 
 

  
3-§. Sotsial-iqtisodiy tizimlarning o’zgarishi va uning sabablari 
 
 Iqtisodiy faoliyat yuritishni amalga oshirar ekanlar, odamlar iqtisodiy tizim yaratadilar. U 
o’z navbatida individual tanlov stimullariga ta’sir ko’rsatadi. Xar bir kishi biron-bir tanlovni 
lozim topar ekan, boshqalar uchun stimul o’zgaradi. Xar safar qonun yoki tartib o’zgarganda 
muqobil variantlar cheklanadi yoki stimullar o’zgaradi. Iktisodiy hayotni o’zgarishi asosida 
kishilarni manfaatlari yotadi.  
 Sotsial-iqtisodiy tizimlarni o’zgarishi, birini o’rniga ikkinchisini kelishi kurashlar orqali 
sodir bo’ladi. U mulkchilikni o’zgarishi, mulkchilikda yangi qonun, huquqiy hujjatlar qabul 
qilinishi, institutsional tarkibiy o’zgarishlar amalga oshirilishi, kishilarni iqtisodiy jihatdan 
munosabatlari, hatti-harakatlari, faoliyatlarini standartlarini ham o’zgarishiga olib keladi. Uni 
doirasida iqtisodiy rivojlanish uchun shchart-sharoit yaratiladi. Bu yangi iqtisodiy tizimni 
shakllantirish uchun etarli sharoit bo’ladi.  
 Tizim o’zgarishlarga qarab moslasha oladimi? U muvofiq ravishda iste’mol talabiga, 
resurslar taklifi va texnologik o’zgarishlarga reaktsiya qila oladimi? Bir tizimning ikkinchisi 
bilan almashinishi ko’p jihatdan har bir tizimni ana shu savollarga qay darajada javob bera 
olishiga boƒliq. 
 Ma’lumki har qanday taraqqiyot asosida qarama-qarshiliklar yotadi.  
 Iqtisodiyotni tizim sifatida rivojlanishida ham bir-biriga qarama-qarshi ikki tendentsiya 
amal qiladi:  
1. Tizim tarkibiy qismlari muvozanatiga, ular o’rtasidagi aloqalarni saqlashga intilish;  
2. O’zgarishlar, ya’ni texnik va sotsial jihatdan yangi tarkibiy unsurlar vujudga kelishi, 
turli omillar ta’siri tufayli muvozanatni buzilib turishi.  
Natijada mavjud tizim o’rniga avvalgisiga nisbatan insoniyat nuqtai nazaridan 
mukammalroq tizim o’rnatiladi. Oqibatda iqtisodiy tizimlar tarixan dinamik tarzda, kengayib 
boruvchi spiralsimon tarzda rivojlanadi.  
Sotsial iqtisodiy tizimlarning o’zgarishi sabablarini klassik maktab vakillari ishlab 
chiqarish kuchlari bilan ishlab chiqarish munosabatlari o’rtasidagi ziddiyat tufayli yuz berali deb 
ko’rsatadilar. Ishlab chiqarish kuchlari doimo ishlab chiqarish munosabatlariga nisbatan tez 
rivojlanadi va ishlab chiqarish munosabatlari orqada qoladi. Ular mavjud ishlab chiqarish 
munosabatlari doirasiga siƒmay qoladi. Muvozanat buziladi. Jamiyatda yangi ishlab chiqarish 
kuchlarining taraqqiy darajasiga mos munosabatlar o’rnatiladi. Muvofiq ravishda yangi ishlab 
chiqarish usuli, unga mos ustqurma o’rnatiladi( betdagi chizmaga qarang). Muvozanat tiklanadi. 
Sotsial-iqtisodiy tizim o’zgaradi.  
Boshqa guruh iqtisodchilar fikriga ko’ra iqtisodiy tizimlar rivojlanib, birini o’rniga 
ikkinchisini o’rnatilishi turli-tuman iqtisodiy rivojlanish omillari va ular o’rtasidagi ta’sir va aks 
ta’sir sabab bo’ladi. Iqtisodiy hayotning har bir tomoni texnik, hududiy-geografik, sotsial, sifat 
va miqdor, ichki va tashqi omillar ta’sirida o’zgaradi. Ana shu omillarning tutgan o’rni. 
ahamiyatiga ko’ra iqtisodiy rivojlanish yuz berar ekan, muvofiq ravishda iqtisodiy aloqalarni 
tartibga solishni o’zgarishini ham taqozo qiladi. Bu omillarni o’zgarishi, ta’siri natijasida tartibga 
solish va uning institutsional, huquqiy jihatdan ham o’zgarishlarga ham olib keladi.  
Xozirgi zamon iqtisodiy adabiyotlarida jamiyat rivojlanishining bosh manbai, tizimlar 
o’zgarishining sababi sifatida ehtiyojlar bilan resurslar, texnik va sotsial strukturalar o’rtasidagi 
qarama-qarshiliklar ko’rsatiladi. Bu quyidagi qonuniyatlarda ham o’z ifodasini topadi:  
1.Ehtiyojlar yuksalib boradi. Inson cheklangan resurslar sharoitida ularni qondirish uchun 
yo’l qidiradi.  
2. Ishlab chiqarishni tashkil etish va texnologik jihatidan o’zgarishlar yuz beradi. Inson 
resurslar cheklanganligini engib o’tish yo’llarini topadi. Bu texnik, texnologik ixtirolar bo’lib, 
iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytiradi. Bu o’zgarishlarni vaqti kelib iqtisodiy tizim hisobga 
olishga majbur bo’ladi. Ya’ni iqtisodiy tizim tarixiy dinamik bo’lib qoladi.  
Kishilik jamiyatining dastlabki bosqichlarida uzoq vaqt ehtiyojlarni rivojlanmaganligi, 
ularni nisbatan uzoq vaqt o’zgarmaganligi sababli texnik taraqqiyot juda sekin yuz bergan. 

 
 
Texnik taraqqiyotni dastlab shakllangan urf-odatlar hamda ular asosida shakllangan sotsial-
iqtisodiy struktura ham cheklagan. Dastlabki insonga hamma tabiatdagi ne’matlar birday qarashli 
bo’lgan paytda, bor ne’matlarni iste’mol qilishi oqibatida ochlikka mahkum bo’lishdan 
dehqonchilikni o’rganish, ya’ni ishlab chiqarishni boshlash bilan yo’l topgan bo’lsa, tabiatda 
resurslarni cheklanganligi, ularni pala-partish, samarasiz ishlatishdan mulkchilik munosabatlari 
kelib chiqishi, muvofiq ravishda mulk huquqlarini belgilash bilan yo’l topdi. Xususiy 
mulkchilik resurslardan eng samarali foydalanish imkoniyatini yaratadi. 
Minglab yillar davomida kishilar o’z ehtiyojlarini oƒir mashaqqatli qo’l mehnati va uni 
tashkil qilish bilan qondirishgan.  
Tovar ishlab chiqarishni vujudga kelishi va rivojlanishi borgan sari texnik ixtirolarga ham 
keng yo’l ocha bordi. U o’z navbatida ehtiyojlarni qondirishni yangi usullari, kishilar 
manfaatlari, aloqalarini tartibga solishning yangi tizimini vujudga keltirishni zarur qilib qo’yadi.  
Iqtisodiy o’zgarishlardan sotsial guruhlar, tabaqalar, sinflar, alohida kishilar turli darajada 
manfaatdor. Xar biri o’z manfaatidan kelib chiqib baholaydi.  
Xozirgi paytda aralash iqtisodiyot kishilik jamiyati tomonidan muvaffaqiyatli tarzda 
yaratilgan tizim sifatida tan olinmoqda. Chunki u 
o’zgarishlarga qarab moslasha oladi. U muvofiq ravishda iste’mol talabiga, resurslar 
taklifi va texnologik o’zgarishlarga tez reaktsiya qiladi. Kishilarning erkin, mustaqil faoliyat 
yuritishi, muqobil variantlardan ixtiyoriga ko’ra tanlash imkonini yaratadi. Shuning uchun ham 
hozirgi paytda barcha mamlakatlar aralash iqtisodiyot tizimini tanlamoqda. 
 
Xulosa 
 
 *Kishilik jamiyatida barcha munosabatlar ma’lum bir tartib asosida tarkib topgan 
yaxlitlik, tizim tarzida namoyn buladi. Ijtimoiy-iqtisodiy tizim tarkibi ƒoyat murakkab 
bo’lganidan iqtisodchilar unga turli jihatdan yondashib o’rganishadi va baho berishadi. Bularga 
mulkchilik shakli, iqtisodiy mexanizmning qandayligi, iqtisodiy faoliyatni, jamiyatni boshqarish, 
tartibga solish, jamiyat qanday ƒoyaga asoslanadi, qanday siyosat ustivorlik qiladi va boshqalar.  
 *Ilmiy abstraktsiya metodini qo’llab, iqtisodiy aloqalarni sof tarzda olib mulk tipi va 
tartibga solish mexanizmiga ko’ra iqtisodiyotni uch tizim an’anaviy iqtisodiyot, markazdan 
rejalashtirishga asoslangan tizim va bozor iqtisodiyotiga ajratiladi. O’lar o’ziga xos belgilarga 
ko’ra bir-biridan farq qiladi. Bu tizimlarni o’zini ham qator belgilar asosida bir-biridan 
farqlovchi bosqichlarga, tizimlarga ajratish mumkin.  
 *Tarixiy taraqqiyot tajribasi ko’rsatadiki, tizimlar rivoji 2 yo’l bilan yuz beradi: 1)Tizim 
rivojlanib ma’lum bir chegaraga etgach, rivojlanish imkoniyati tugab, yangi, avvalgisiga nisbatan 
keng imkoniyatga ega, istiqbolli tizim bilan almashadi. 2) Mavjud tizim baƒrida yangi 
imkoniyatlar topilishi jamiyatning sifat jihatidan rivojlanishiga yo’l ochadi. Birinchisi ko’pincha 
revolyutsion tarzda amalga oshgan. Natijada mavjud tizim o’rniga avvalgisiga nisbatan insoniyat 
nuqtai nazaridan mukammalroq tizim o’rnatilgan. Ikkinchisida jamiyatning yangi iqtisodiyot 
tomon transformatsiyasi yuz beradi. Xozirgi paytda umuminsoniy, umumbashariy tizim sifatida 
bozor (aralash) iqtisodiyoti e’tirof qilinmoqda. 
  *Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot ma’lum tizim dorasida yuz berar ekan, kishilik jamiyati 
o’z nuqtai nazaridan mukammalroq tizim o’rnatish uchun intiladi. Natijada tarixiy taraqqiyot 
kengayib boruvchi spiralsimon tarzda ro’y beradi.