Toshkent moliya instituti "buxgalteriya hisobi" kafedrasi

Rossiya maktabi 
Fedor Venediktovich Ezerskiy (1836-1916) – Hisob ilmiga ulkan hissa 
qo‘shgan olimlardan – rus buxgalteri, hisobshunoslikning uch yoqlama shaklini kashf 
etgan. U hisobni korxona mablag‘larining doiraviy aylanishini aks ettirish uchun 
etarli bo‘lgan uchta: «Qiymatliklar», «Pullar» va «Kapital» schyotlariga birlashtirgan. 
Ezerskiy uch yoqlama hisobshunoslik istalgan vaqtda mulkdorga korxona moliyaviy 
natijasini taqdim etish va korxona o‘z xarajatlarini qoplaydigan hamda sof foyda olib 
boshlaydigan sanani belgilashga yordam berishi tufayli ikki yoqlama yozuvning 
kamchiliklarini bartaraf etadi deb hisoblagan. U tovarlar ustamasini hisobga olish 
maqsadga muvofiqligini va uni statistik hisob-kitob qilish mumkinligini ko‘rsatgan. 
Moisey Xaritonovich Jebrak (1889-1962) – rus-sovet buxgalteri, xarajatlarni 
hisobga olish va tannarxni kalkulyatsiyalash me’yoriy (normativ) usulning 
(“Standard costs” ning variantlaridan biri) asoschisi. Bu usul sanoat korxonalarida 
keng qo‘llanilgan. Jebrak xarajatlarni tahlil qilish chog‘ida korxona ma’muriyati 
ularni tayyorlagan buyumlar bilan emas, balki ushbu buyumlarni tayyorlagan mas’ul 
shaxslar bilan solishtirish lozimligini ko‘rsatgan. U schyotlarni iqtisodiy mohiyatiga 
ko‘ra yagona tasniflash tarafdori bo‘lgan. 

---

19 
Nikolay Aleksandrovich Blatov (1875-1942) – rus-sovet buxgalteri, ikki 
yoqlama yozuvlarni ayirboshlash qonuni asosida obyektiv talqin etish tarafdori, bu 
yondoshuvni asoslovchi maxsus model ixtirochisi. U balanslar va buxgalteriya 
schyotlarini to‘laroq tasniflagan. Shuningdek, xronologik yozuv (jurnal) sistematik 
yozuv(Bosh daftar)ga va analitik hisob sintetik hisobga qaraganda muhimroq degan 
fikrni asoslagan. Buxgalteriya hisobining asosi schyotlar tizimidan iborat, balans 
inventar ro‘yxatlarga emas, balki schyotlar tizimiga asoslanadi deb hisoblagan.
Aleksey Pavlovich Rudanovskiy (1863-1934) - rus buxgalteri, statikani 
(balansning o‘zini) hamda dinamikani (moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotni u 
byudjet deb nomlagan) o‘z ichiga olgan balans tuzgan, hisobga olinadigan 
obyektlarni qayta baholashga yo‘l qo‘ymaslikka ahd qilgan, natijaviy schyotlardan 
keng foydalanishni tavsiya qilgan. Bilvosita xarajatlarni ular qaysi hisobot davrida 
vujudga kelgan bo‘lsa, shu davrda hisobdan o‘chirilishini talab qilgan, fond degan 
buxgalterlik kategoriyasini (kapital o‘rniga) qo‘llashni asoslagan, bosh buxgalter 
faqat yuqori tashkilotning bosh buxgalteriga bo‘ysinishi va hech qachon istalgan 
bo‘g‘in rahbariga bo‘ysinmasligini isbotlagan.
Erik Karlovich Gilde (1904-1983) – rus-sovet buxgalteri, modellashtirishni 
xo‘jalik faoliyatini bayon qilish vositasi sifatida o‘rgangan, xarajatlar hisobi va 
haqiqiy tannarx kalkulyatsiyasi vazifalari o‘rtasidagi printsipial farqlarni hamda 
keyingisining shartli tavsifga ega ekanligini ko‘rsatgan va uni amalda qo‘llashdan 
voz kechish haqida xulosa qilgan. Gilde barcha hisob obyektlarining axborot oqimlari 
bilan kirish-chiqish sxemasi bo‘yicha bog‘liqligini ko‘rsatgan va buxgalteriya 
hisobini butun korxona boshqaruv tizimining asosiy vositasi sifatida o‘rgangan. 
Yaroslav Vyacheslavich Sokolov (1938 yilda tug‘ilgan) – buxgalterlar 
sulolasining uchinchi avlodi, rossiya professional buxgalterlari institutining 
prezidenti, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni isloh qilish bo‘yicha 
idoralararo komissiya raisining muovini. U 1959 yili F.Engels nomli Leningrad savdo 
institutining 
hisob-iqtisod 
fakultetini 
tamomlagan. 
1976 
yilda 
doktorlik 
dissertatsiyasini himoya qilgan va shu yilning kuzida unga profesor ilmiy unvoni 
berilgan. Uning ilmiy qiziqish sohasi buxgalteriya hisobining fundamental asoslarini 
va uning rivojlanish tarixini tadqiq qilish bilan bog‘liq. Ya.V.Sokolov 300 dan ortiq 
ilmiy asarlar muallifi bo‘lib, bu asarlarning ko‘pchiligi AQSh, Xitoy, Shveytsariya, 
Polsha, Chexiya va dunyoning boshqa mamlakatlarda chop etilgan.
Ya.V.Sokolov o‘quv-uslubiy ishlarga va buxgalteriya hisobi va nazorat 
sohasidagi ilg‘or g‘oyalarni targ‘ib qilishga katta e’tibor berib kelmoqda, ommaviy 
axborot vositalarida buxgaterlik kasbining obro‘sini ko‘tarishga qaratilgan chiqishlari 
bilan qatnashmoqda. 
Temuriylar davlatida hisob ilmining kurtaklari 
O‘tmishda ajdodlarimiz ham hisob-kitob ilmiga alohida ahamiyat berishgan. 
Jumladan, «Temur tuzuklari»da hisob, moliya va nazorat ishlari mamlakatni 
boshqarishda muhim vosita bo‘lganligi haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. 
Masalan, «Raiyatdan mol-xiroj olish, mamlakatni tartibga keltirish, uning 
obodonchiligi, xavfsizligini amalga oshiruvchi kishilar tuzugi»da saltanatni 
boshqarishda hisob va nazorat ishlari haqida shunday deyilgan: 
«... har o‘lkaga uch vazir tayinlashlarini buyurdim. Bulardan biri raiyat uchun 

---

20 
bo‘lib, undan yig‘iladigan soliqlarning undirilishini kuzatib, hisobotini olib borsin. 
Oliq-soliq miqdori, soliq to‘lovchilarning nomlarini yozib borsin va raiyatdan 
yig‘ilgan mablag‘ni saqlasin. Ikkinchi vazir sipoh ishlarini boshqaradi. Sipohga 
berilgan va berilishi lozim bo‘lgan mablag‘ hisobini olib borsin. Uchinchi vazir esa 
daraksiz yo‘qolgan kishilar, kelib-ketib yuruvchilar (sayohatchilar va savdogarlar), 
har xil yo‘l bilan yig‘ilib qolgan hosil, aqldan ozganlarning mol-mulki, vorissiz mol-
mulkni, qozilar va shayxulislomlarning hukmi bilan olingan jarimalarni tartibga 
keltirsin»
6
. 
Demak, bizning mamlakatimiz tarixida ham hisob, hisobot va nazorat ishlari 
tarqqiy etgan deyishimizga asos mavjud. 
Mustaqillik davrida mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti taraqqiy etgan 
mamlakatlar tajribasini inobatga olgan holda buxgalterlik hisobi, hisobot va 
nazoratning milliy tizimi shakllandi va rivojlanmoqda. Buxgalteriya hisobining 
nazariy va uslubiy jihatlari S.K.Qodirxonov, M.Ostonaqulov, B.Hoshimov, 
X.N.Musaev, A.S.Sotiboldiev, R.R.Radjapov va boshqalar tomonidan rivojlantirildi. 
Buxgalteriya hisobining erkin bozor iqtisodiyoti makoniga xos quyi tizimi sifatida 
boshqaruv hisobini shakllantirishda S.Sh.Yuldashev, A.X.Pardaev, B.A.Hasanov, 
A.A.Karimov, A.A.Abdug‘aniev, O.A.Masharipov kabi olimlar ulkan hissa 
qo‘shmoqdalar.
Milliy buxgalteriya hisobi, hisoboti va audit tizimining huquqiy-me’yoriy 
bazasini yaratish va rivojlantirishda E.F.Gadoev, T.I.Jo‘raev, M.M.To‘laxo‘jaeva, 
Sh.U.Haydarov, O.A.Masharipov, X.A.Ortiqov, X.To‘xsanov va boshqalar faoliyat 
ko‘rsatmoqdalar.
Iqtisodiy tahlil, moliyaviy nazorat va auditorlik faoliyatining nazariy va uslubiy 
jihatlarini rivojlantirishda E.A.Akramov, M.Q.Pardaev, A.Q.Qodirov, Yu.M.Itkin, 
M.M.Tulaxo‘jaeva, D.S.Qudbiev, N.S.Sanaev, Z.T.Mamatov, A.Usanov, N.Hasanov, 
A.Rizoqulov kabi olimlarning ilmiy ishlari salmoqli o‘rin tutadi.
Ishlab chiqarish hisobi va tannarx kalkulyatsiyasining ilmiy va uslubiy asoslari 
O.M.Jumanov, N.Yu.Jo‘raev, A.K.Ibragimov, A.I.Aliqulovlar asarlarida o‘z aksini 
topgan.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida investitsiyalar hisobi va auditi bo‘yicha 
K.B.O‘rozov, I.Ismonov, B.X.Pardaev, Sh.X.Ilhomov, O.Jo‘raev va boshqalar 
fundamental izlanishlar olib borishmoqda.
Intellektual mulk ob'ektlari, jumladan nomoddiy aktivlar hisobi va tahlili 
bo‘yicha N.K.Rizaev, M.E.Po‘latov, I.Davletov boshqalar fundamental izlanishlar 
olib borishmoqda. 
Buxgalterlik ilmining tarixiga oid tadqiqotlar natijalarini umumlashtirish 
asosida buxgalterlik qachon paydo bo‘lgan degan savolga uch xil javob berilib, bu 
uchala javob ham asoslab berilgan: 
1) 6000 yil muqaddam, ya’ni kishilik jamiyatida sodir bo‘lgan faktlarni 
maqsadli ravishda ro‘yxatga olish yoki belgilab qo‘yish boshlangan paytda; 
2) 500 yil muqaddam, ya’ni Luka Pacholining nomi yuqoridagi qayd qilingan 
kitobi(traktat) chiqqan vaqti; 
1
Temur tuzuklari. Toshkent: 1996, 125 bet.

---

21 
3) 100 yil muqaddam, ya’ni buxgalterlik ilmining dastlabki nazariy qurilmalari 
paydo bo‘lgan vaqt. 
Ushbu uchala javobning majmuasi buxgalterlik hisob ilmi chuqur falsafiy 
mushohadagi molik kasb, to‘g‘rirog‘i ma’lum ma’noda «hunar», «san’at» ekanligi va 
uning evolyutsiyasi uchta davrga xos uch darajada umumlashtirilishidir: 
–
6000 yil oldin buxgalterlik amaliy faoliyat, hisobchilik sifatida, xo‘jalik 
faoliyatini tushunish vositasi sifatida qo‘llanilgan; 
–
500 yil oldin adabiyotda muhokama qilinadigan mavzu, adabiy va 
madaniy tilning bir bo‘lagi darajasiga ko‘tarilgan; 
–
100 yillardan buyon esa mustaqil fan - hisobshunoslik, hisobni tushunish 
vositasi, «biznesning tili» sifatida mavjuddir. 
Xulosa qilib aytganda, buxgalterlik hisobi kishilik jamiyatining ibtidosidayoq 
vujudga kelib, insoniyat tarixidagi taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tgan va u to yerda 
hayot bor ekan takomillashib boraveradi.