Toshkent moliya instituti «biznes va tadbirkorlik» kafedrasi

 

16.4. Xeksher – Olinning neoklassik kontseptsiyasi 

 

Xalqaro  savdodagi  zamonaviy  qarash  tarafdorlari  sifatida  shved  iqtisodchi-

olimlari Eli Xeksher va Bertil Olinlarni (30-yillar) ko’rsatish mumkin.  

E. Xeksher va B. Olinlar «Ishlab chiqarish omillariga bog’liq holda narxlarni 

tenglashishi»  qoidasini  oldinga  surgan.  Buning  ma’nosi  shundan  iboratki,  milliy 

ishlab chiqarishdagi farqlar ishlab chiqarishning mehnat, er, kapital va shuningdek, 

u yoki bu mahsulotga ichki iste’moldagi o’zgarishlar kabi omillarga bog’liq. 

Ularning qoidalaridagi asosiy vaziyatlar quyidagicha keltirilgan:   

1. Mamlakatlar o’zlarida ortiqcha bo’lgan ishlab chiqarish omilini ko’p talab 

qiladigan  mahsulotlarni  eksport  qilishadi  va  aksincha,  o’zlarida  taqchil  bo’lgan 

ishlab chiqarish omillarini ko’p talab qiladigan mahsulotlarni import qiladilar. 

2.  Xalqaro  savdo  yo’lidagi  cheklashlar  bekor  qilinsa    tovarlarning  turli 

mamlakatlardagi  «omil  narxi»  (tannarxi)  ning  tenglashishi  kabi  o’zgarishlar 

kuzatiladi. 

3.  Mahsulotlar  eksporti  o’rnini  asta  sekin  ishlab  chiqarish  omillari  eksporti 

egallaydi. 

Agar  mamlakatdagi  bir  ishlab  chiqarish  omili  miqdori  bilan  boshqa  omillar 

miqdori o’rtasidagi nisbat boshqa mamlakatdagiga nisbatan yuqori bo’lsa shu omil 

bu mamlakatda nisbatan ortiqcha deb hisoblanadi.    

---

Xeksher-Olin  kontseptsiyasiga  asosan  tashqi  savdo  quyidagi  ko’rinishlarga 

ega:  Faraz  qilaylik,  bir  vaqtda  ikki  mamlakat,  ya’ni,  «sanoatlashgan»  va  «agrar» 

mamlakat faoliyat ko’rsatmoqda. 

Sanoatlashgan  mamlakatda  ortiqcha  kapital  va  ma’lum  miqdorda  ortiqcha 

ishchi  kuchi  mavjud  bo’ladi.  Agrar  mamlakatda  esa  ortiqcha  er  mavjud,  ammo 

kapital etishmaydi. 

Ayrim  turdagi  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishda  kapital  asosiy  omil 

hisoblanadi.  Masalan,  neftni  qayta  ishlash,  elektron  mashinasozlik  va  mashina 

ishlab chiqarish sohalari kam ishchi kuchidan foydalangan holda kapital talabchan 

ishlab chiqarish hisoblanadi. Kapital ortiqchaligiga ega bo’lgan mamlakatlar aynan 

ushbu  yo’nalishlarga  ixtisoslashadilar.  Shu  bilan  birga,  don  etishtirish  va 

chorvachilik  bilan  shug’ullanadigan  mamlakatlarda  ko’proq  er  resurslari  kerak 

bo’ladi va ular shu yo’nalishga ixtisoslashgan bo’ladilar. 

Xeksher–Olin kontseptsiyasini tadqiq qilish borasidagi izlanishlar 50 yillarda 

«Leontev  taajjubi»  yuzaga  kelishiga  sabab  bo’ldi.  V.Leontev  AQSh  kapital 

ortiqcha  bo’lgan  mamlakat  bo’lishiga  qaramasdan  1947  yilda  kapital  talabchan 

emas, balki mehnat talabchan mahsulot eksport qilganligini ko’rsatib berdi. Ya’ni 

Xeksher-Olin  kontseptsiyasiga  zid  keladigan  vaziyat  yuzaga  keldi.  Keyingi 

tadqiqotlar esa AQSh da kapitaldan ko’ra er va ilmiy texnik mutaxassislar nisbiy 

ortiqcha  ekanligi  tasdiqlandi.  AQSh  ishlab  chiqarilishida  aynan  shu  omillar 

ko’proq foydalaniladigan tovarlarning sof eksportyori bo’lib chiqdi.