Toshkent moliya instituti "bank ishi" kafedrasi "bank ishi"

 
1.Bankaktivlari,ularningmohiyativa mazmuni 
Iqtisodiy  manfaat  odatda  aktivlarda  pul  oqimi  shaklida  namoyon  bo`ladi.  Naqd 
puldan  tashqari  har  qanday  resurs  aktivga  aylanishi  uchun  alohida  yoki  biron  bir  boshqa 
resurs bilan birgalikda bevosita yoki bilvosita pul oqimini taminlashi zarur. Bank aktivlari, 
bankning  aktiv  amalyoti  natijasida  shakllanadi,  ya`ni  bank  balansini  likvid  xolda  ushlab 
turib,  o`z  va  jalb  qilgan  mablag`larini  foyda  olish  maqsadida  joylashtirish  faoliyatini 
taminlaydi. Bank aynan aktiv amaliyotlari natijasida daromadning asosiy qismini oladi.  
“Aktiv” so’zi lotincha “activus” so’zidan olingan bo’lib “faol, ta’sirchan, ishchan” 
ma’nosini bildiradi.  
Bankaktivlari-bubankkategishlihamdamoddiyqiymatga  egabo’lgan  qiymatliklar: 
naqd  pul  mablag’lar,  qarzga  berilgan  mablag’lar,  binolar  va  asbob-  uskunalardan  tashkil 
topadi. 
Bulardan 
tashqari 
bankda 
nomoddiy 
aktivlar  ham 
mavjudbo’lib, 
bularo’zlariningmoddiyshakligaegabo’lmaydilar,  ammo  bankning  asosiy  faoliyatida  faol 
ishtirok 
etadilar. 
Bankaktivlaritarkibining 
to’g’ribelgilab 
olinishivaulardanmaqsadlifoydalanishibanklarningsamaralifaoliyatolibborishiga 
asoshisoblanadi. 
Tijoratbanklari 
faoliyatidauningaktivlarivaularbilanbog’liqaktiv 
operatsiyalarining risklikdarajasinianiqlashbujarayoniniboshqaribborishmuhim o’rintutadi. 
Bankaktivlaritarkibideyilganda,balansyakuniganisbatanharxilsifatdagi 
aktivlarsalmog’itushuniladi. 
Tijoratbanklariaktivlariniasosanto’rtkategoriyaga bo’libo’rganish mumkin: 
-kassadagi pulmablag’larivaulargatenglashtirilgan mablag’lar; 
-investitsiya vaqimmatli qog’ozlar; 
-ssudalar; 
-binolarvaasbob-uskunalar. 
Bank aktivlarining eng asosiy qismini: 
-ssudalar, yani bank kreditlari tashkil qiladi -19.9 %dan to 82.3%gacha; 
-ikkinchi o`rinda investitsiya va qimmatli qog`ozlar bilan bo`ladigan operatsiyalar 
tashkil qiladi -2.1 foizdan 23.9 foizgacha; 
-Uchinchi o`rinda kassadagi naqd pullar- 0.2 foizddan 12.9 foizgacha; 
-boshqa turdagi aktivlar, yani asosiy fondlarga qo`yilmalardan tortib, to bankning 
turli hisob operatsiyalarigacha 0.2 foizdan to 7.8 foizgachani tashkil qiladi.  
 Kassadagi  pul  mablag’lari  –  bankning  kassasidagi  saqlanayotganva  bank 
kunlikhisobraqamlarbo’yichanaqdpulberishga,pulnimaydalabberishga,naqdpul 
shaklidakreditlarberishga,bankxarajatiuchunhaqto’lashga,xizmatchilargaish  haqiberishga 
vaboshqaxarajatlargaishlatishuchunzarurbo’lganqog’ozpullarva 

---

179 
 
tangalarhisoblanadi.Shuninguchunhambankmijozningtalabiniqondirishuchun 
beriladigan 
qog’ozpullargavatangalargaegabo’lishikerak.Ushbukassadaginaqd  pullarning  qoldig’iga 
bir nechta omillar ta’sir qiladi,  
Jumladan: mavsumiylik, bankning hududiy joylashishi va boshqalar. Odatda jahon 
amaliyotida 
bank 
aktivlarning 
naqdpulbo’limiga,kassadaginaqdpullar,majburiyzahiralarfondiga 
ajratmalar, 
vakillik 
banklarga 
joylashtirilgan 
depozitlar 
hamda 
inkassatsiya 
qilinayotgannaqdpullarqo’shiladi,chunkibumablag’larbirinchitalabqilinganda 
naqdpulgaaylanadi.Shuninguchunhambumablag’larni 
bankda“birinchimudofaa 
chizig’i”debatashadi, 
chunkimijoztasodifano’zdepozitiniyokikreditso’rab 
kelgandaaynanshumablag’lardanfoydalaniladi. 
Bizning  fikrimizcha,  tijorat  banklarining  kassali  aktivlariga  xos  bo’lgan  asosiy 
xususiyatlar quyidagilardan iborat: 
a) Kassali aktivlarning likvidlilik darajasi nisbatan juda yuqori bo’lganligi sababli 
ularning daromadlilik darajasi sezilarli darajada pastdir. 
Tijorat  banklarining  aylanma  kassasidagi  naqd  pullar  xalqaro  bank  amaliyotida 
daromad  keltirmaydigan  aktiv  hisoblanadi.  Shu  bilan  bir  qatorda,  tijorat  banklarining 
Markaziy  bankdagi  «Nostro»  vaqillik  hisobvaraqlarining  qoldiqlari  ham  daromad 
keltirmaydi,  chunki  dunyoning  ko’pchilik  mamlakatlarida  markaziy  banklar  mazkur 
hisobvaraqlarining qoldiqlariga foiz to’lamaydi.  
Tijorat  banklarining  kassali  aktivlarining  tarkibida  ularning  boshqa  banklardagi 
«Nostro»  vaqillik  hisobvaraqlarining  qoldiqlari  bank  uchun  sezilarli  harajatni  yuzaga 
keltiradi,  chunki  boshqa  banklar  «Nostro»  vaqillik  hisobvaraqlarini  yuritganligi  uchun 
komission  to’lov  oladilar.  Inkassatsiya  jarayonidagi  pul  mablag’lariga  kelsaq,  ularning 
daromadlilik  darajasi  juda  past  bo’lib,  bu  holat  undiriladigan  komission  to’lov 
stavkasining past ekanligi bilan izohlanadi. 
b)  Kassali  aktivlar  moliya  bozorlari  rivojlanmagan  mamlakatlarda  tijorat  banklari 
balansining  likvidliligini  ta’minlash  imkonini  beradigan  yagona  aktivlar  guruhi 
hisoblanadi. 
Rivojlanag’tgan  mamlakatlarning  ko’pchiligida  moliya  bozorlari  zaif  rivojlangan 
bo’lib,  bu  holat  tijorat  banklarining  likvidliligini  ta’minlashga  salbiy  ta’sir  ko’rsatadi. 
Masalan, qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanmaganligi tijorat banklari aktivlarining bir 
qismini  yuqori  likvidli  qimmatli  qog’ozlarga  qilingan  investitsiyalar  hisobidan 
shakllantirish imkonini bermaydi. 
v)  Kassali  aktivlar  mamlakatdagi  iqtisodiy  vaziyatning  o’zgarishiga,  moliya 
bozorlarining segmentlaridagi o’zgarishlarga nisbatan sezilarli darajada ta’sirchan bo’lgan 
aktivlar hisoblanadi. 
 
Tijorat banklari aktivlarining likvidlilik darajasiga ko’ra ikkinchi guruhini ularning 
qimmatli qog’ozlarga qilgan investitsiyalari egallaydi.  
Rivojlangan  xorijiy  davlatlarning  bank  amaliyotida  hukumatning  qimmatli 
qog’ozlariga  qilingan  bank  investitsiyalarini  yuqori  salmoqqa  ega  ekanligining  asosiy 
sabablari, fikrimizcha, quyidagilardan iboratdir: 

---

180 
 
a)  Hukumatning  qimmatli  qog’ozlari  yuqori  likvidlilik  xususiyatiga  ega.  Chunki 
ularga  nisbatan  qimmatli  qog’ozlar  bozorida  doimiy  harakterga  ega  bo’lgan  barqaror  talab 
mavjud. Bu esa, hukumatning qimmatli qog’ozlari hisobidan tijorat banklarining likvidliligini 
ta’minlash imkonini beradi. 
b)  Hukumatning  qimmatli  qog’ozlari  qat’iy  belgilangan  foizda  bankka  daromad 
keltiradi.  Demak,  ular  bankning  foizli  daromadlari  hajmini  oshirish  imkonini  beradi,  bu 
esa, ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlashning zaruriy shartidir. 
Yuqoridagi  ma’lumotlardan  ko’rinadiki,  rivojlangan  xorijiy  davlatlarda  tijorat 
banklari  qimmatli  qog’ozlar  portfelida  veksellar  bilan  bog’liq  aktivlar  yuqori  salmoqni 
egallaydi.  Buning  boisi  shundaki,  birinchidan,  tijorat  veksellari  indossament  orqali  bir 
sub’ektdan  ikkinchi  sub’ektga  uzatilish  xususiyatiga  ega.  Bu  esa,  ularni  to’lov  vositasi 
sifatidagi  rolini  oshishiga  olib  keladi.  Ikkinchidan,  tijorat  banklari  vekselni  o’zlarida 
diskont stavkasi bo’yicha hisobga olish yo’li bilan real daromad oladilar. Bundan tashqari, 
tijorat banklari hisobga olingan veksellarni Markaziy bankka qayta hisobga oldirish yo’li 
bilan Markaziy bank kreditlarini olish imkoniga ega bo’ladilar. 
Hissali  ishtirok  shaklidagi  bank  investitsiyalari  Germaniya  va  Yaponiya  tijorat 
banklari  amaliyotida  keng  rivojlangan.  Ushbu  mamlakatlarning  tijorat  banklari 
mijozlarining  ustav  kapitalida  ishtirok  etish  yo’li  bilan  ular  faoliyatini  boshqarish 
jarayonlariga  ta’sir  etishni  o’z  faoliyatlarining  ustivor  yo’nalishlaridan  biri  deb 
hisoblaydilar. Ayni vaqtda, shuni e’tirof etish lozimki, investitsiyalar ichida risk darajasi 
eng  yuqori  bo’lgan  investitsiya  shakli  hissali  ishtirok  shaklidagi  investitsiya  hisoblanadi. 
Chunki oddiy  aktsiyalarga  dividend  sof  foyda  hisobidan  to’lanadi.  Sof  foyda  esa barcha 
harajatlar moliyalashtilgandan so’ng hosil bo’ladi. 
Demak,  rivojlangan  xorijiy  davlatlarning  tijorat  banklarida  qimmatli  qog’ozlarga 
qilingan  investitsiyalarning  asosiy  qismi  hukumatning  va  korporatsiyalarning  tijorat 
qimmatli  qog’ozlariga  qilingan  investitsiyalariga  to’g’ri  keladi.  O’zbekiston 
Respublikasida esa buning teskarisidir. 
Qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalarni daromadlilik darajasiga ko’ra ikki 
yirik guruhga bo’lish mumkin: 
1. Tijorat qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar. 
2. Hukumatning qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar. 
Tijorat  qimmatli  qog’ozlariga  qilingan  investitsiyalarning  daromadlilik  darajasi 
juda yuqori, shu sababli, ularning risk darajasi yuqori. 
Hukumatning qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalarning likvidlilik darajasi 
yuqori, shu sababli, ularning daromadlilik darajasi past. 
Korxona va tashkilotlar hamda shaxslarga ajratilgan kreditlar: 
Mubolag’asiz, bankning yirik aktivi bo’lib kreditlar hisoblanadi. Mablag’larni turli 
kredit  operatsiyalariga  joylashtirayotgan  bank  boshqaruvi  mijozning  kreditga  bo’lgan 
talabini  kondirish  bilan  birga  daromad  olish  birinchi  galdagi  vazifa  deb  hisoblaydi. 
Ma’lum  kredit  bitimining  likvidlilik  darajasi  ikkinchi  darajali  axamiyatga  ega. 
Shuningdek,  bank  boshqaruvi  mablag’larning  “kredit  portfeli”  ichida  taqsimlanish 
masalasini ham xal etishi lozim, ya’ni muddatli haridlarni, savdo sanoat kompaniyalarini, 
ko’chmas  mulk  va  boshqalarni  kreditlash  kabi  turlar  o’rtasida.  Bunday  taqsimlanishning 

---

181 
 
asosi bo’lib kreditlarning nisbiy daromadliligi, shuningdek turli turdagi kreditlarga bo’lgan 
talab hisoblanadi. 
Asosiy  vositalar  va  nomoddiy  aktivlar  -  bank  aktivlarining  asosiy  moddalaridan 
biri bo’lib hisoblanadi, chunki bank O’z faoliyatini tashkil qilish uchun moddiy bazaga, 
operatsiyalarni  bajarish  uchun  shart  -  sharoitga  ega  bo’lishi  lozim.  Bankning  asosiy 
vositalariga bino - inshootlar, kapital kurilish uchun bank tomonidan qilingan harajatlar, 
ofis  va  ish  mebeli,  jixozlar,  kompyuter  va  boshqa  hisoblash  texnikasi  aloqa  vositalari 
kabilar  kiradi.  Markaziy  Bank  belgilagan  me’yorlar  tijorat  bankining  kapital  harajatlari 
miqdorini bank aktivining 10 foiz miqdorida cheklaydi 
 Tijoratbanklarining  aktivlario’zigaxosbelgilarigako’ralikvidlikvarisk  darajasiga 
qarabhamdadaromadkeltirishiga qarabbir nechaguruhlargabo’linadi. 
Bank  balansidaaktivlar  likvidlik  darajasiga  qarab  aks  ettiriladi  va  likvidlik 
darajasigaqarabularquyidagi 3guruhga: 
-yuqorilikvidliaktivlar; 
-likvidliaktivlar; 
-nolikvid(pastlikvidli) aktivlarga bo’linadi. 
1. Yuqori likvidli aktivlar— bu moliyaviy aktivlar, bir necha kun ichida oladigan 
yoki  tezda  realizatsiya  qilib  pul  mablag`lariga  aylanadigan  aktivlar  tushiniladi.  Bularga 
kassadagi pul mablag`lari, Markaziy bankdagi korrschyotdagi mablag`lar hamda yetakchi 
rivojlangan banklarda vakillik hisobraqamdagi mablag`lar.  
2. Likvidli aktivlar— bunga o`rtacha darajadagi likvid aktivlar kiradi. Bularga – 30 
kun  ichida  realizatsiya  qilinadigan  va  pulga  aylanadigan  aktivlar  kiradi.  Qisqa  muddatli 
aktivlarga  tez  sotiladigan  veksellar  va  boshqa  qisqa  muddatli  qimmatli  qog`ozlar, 
hukumatning qimmatli qog`ozlari kiradi. 
3.  Past  likvidli  aktivlarga  —  qiyinchilik  bilan  pulga  aylanadigan  aktivlar  kiradi., 
bular: uzoq muddatli kreditlar, investitsiyalar, qiyin sotiladigan bin o va inshoatlar hamda 
muddati o`tgan qarzlar kiradi. 
1guruh-yuqorilikvidli aktivlar.Bularga: 
a)kassadagivayo’ldaginaqdpullar,qimmatbaho 
toshlar,moneta,cheklarva 
boshqapulhujjatlari; 
b)vakillik hisobvarag’idagimablag’qoldiqlari; 
v)«Nostro»va«Vostro»schetlardagi qoldiqlar; 
g)majburiyrezervlarscheti bo’yichamablag’larqoldig’i; 
d)qimmatli  qog’ozlar,xazina  veksellari,davlat  obligatsiyalari,  O’zR  MBning 
qimmatli qog’ozlarivaobligatsiyalari. 
2guruh-likvidaktivlar. Bularga: 
a)berilgankreditlar (jumladan,banklararoham); 
b)o’zinvestitsiyalari; 
v)boshqaqimmatli qog’ozlar,muddati30kungachabo’lgandebitorlar; 
  3guruh-nolikvid(pastlikvidli) aktivlar. Bularga: 
a)muddatio’tganssudalar; 
b)muddatio’tganfoizlar; 
v)sudaralashuvibilano’zlashtirilishi ko’zdatutilgan ssudalar; 

---

182 
 
g)tugallanmaganishlabchiqarish; 
d)asosiyvositalar kiradi. 
Bankdoimiytarzdao’zining 
likvidliliginima’lumbirdarajadasaqlashi 
kerak, 
ya’nio’ziningto’lovgaqobilliginishubhaostidaqoldirmasligikerak.Likvidlilikka 
bo’lgantalabaktivlardan 
keladigandaromadnioshirishfaoliyatigama’lumdarajada 
qarshituradi.Bankningaktivlariqanchalikdarajadalikvidlibo’lsashunchalik 
ular 
bilanbog’liqriskkichikbo’ladi,  ammoshungajavoban  ulargato’lanadiganfoizham  ya`ni 
daromad xam shunchalikkambo’ladi. Belgilangan to’lovga qobillik doirasidan chiqmagan 
holda,  aktivlarga  joylashtirilgankapitaldan  daromadnioshirish,bankdaboshqarishsan’atini 
belgilaydi.  
O’zbekistonbanktizimidalikvidliliknita’minlashningengoddiyusulibankning 
birqismaktivlarinilikvidshaklida,  masalan,naqdpul,  Markaziybank  vaboshqa  banklar 
vakillik 
hisobvaraqalaridagi 
qoldiqlar, 
davlatning 
qisqa 
muddatli 
obligatsiyalarishaklidasaqlashhisoblanadi. 
Jahonbankimateriallarigako’rato’lovga 
qobiliyatliliko’zkapitaliningijobiykattaliligabog’liqdir. 
Bankaktivlaritarkibidabirinchidarajalilikvidliaktivlarhissasiqanchalik 
ko’p 
bo’lsa,banklikvidliligishuncha 
yuqoribo’ladi.Lekin,shunihamalohidabelgilash 
zarurki,bundayaktivlardaromad 
keltirmaydi,shuninguchunbundaytarkibiy 
aktivlarni 
harqandayholatdamaqsadgamuvofiqdebhisoblabbo’lmaydi. 
 Balans  aktivlari  risk  darajasi  bo’yicha0,  20,  50,  100  foizli  to’rt  guruhga 
bo’linadi.Harxiltoifaliaktivlarnisbiyriskligio’zzimmasigamajburiyatlarni 
qabul 
qilganshaxsturiva 
garovyokikafolattavsifigabog’liq.Masalan, 
naqdpul0foizli 
riskdarajasigaegabo’lsa, 
tijoratkreditlari100foizlirisklitoifasigakiradi. 
Butijorat 
kreditlarikapitalningmuayyansummasibilanto’liqta’minlanganbo’lishikerakligini anglatadi. 
Risknihisobgaolganholdagiaktivlarsummasiharbiraktivbalanssummasini 
unga 
tegishli 
risk 
miqdoriga 
ko’paytirish  va  risk  bo’yicha  aniqlangan  aktivlar 
yig’indisiorqalitopiladi.quyidabankaktivlari toifalariningta’rifikeltirilgan. 
 Riskdanholisbo’lganaktivlar(riskkoeffitsienti-0foiz)quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
a)bankdavauningfiliallaridanaqdpulko’rinishidasaqlanayotgan 
milliyva 
chetelvalyutasi(jumladan,yo’ldaginaqdpullar 
vabankomborlaridayokiMarkaziy 
bankomborlaridasaqlanayotganoltin quymalar); 
b)Markaziybankvauninghududiyboshqarmalarida 
vakillikvazaxira 
hisobraqamlaridagimablag’lar; 
v)hukumatvaO’zbekistonRespublikasi  Markaziybankigato’g’ridan-to’g’ri  talablar 
vabuemitentlar tomonidanchiqarilganqimmatli qog’ozlar; 
g)Iqtisodiyhamkorlik 
vataraqqiyot 
tashkiloti(IHTT)gakiruvchimamlakatlar 
hukumatlari va markaziy banklari tomonidan chiqarilgan qimmatli qog’ozlar, shuningdek, 
bu mamlakatlar hukumatlari va markaziy banklariga qo’yiladigan boshqatalablar; 
d)aktivlaryokiularningO’zbekistonRespublikasi 
vaIHTTgakiruvchi 
mamlakatlarmilliyvalyutalarigadenominatsiyaqilinib,naqdpulbilanta’minlangan 
hamdabankdaalohidacheklabqo’yilgandepozithisobraqamdasaqlanayotganqismi. 
Minimal risk darajasiga ega aktivlar (risk koeffitsienti-20%) quyidagilardaniborat: 
a)IHTT  davlatlarida    ro’yxatga  olingan  depozitar  institutlariga  nisbatan  talablar, 

---

183 
 
shujumladan, qarzlarvapulbozorivositalari; 
b)IHTTdavlatlaridaro’yxatgaolingandepozitarinstitutlarikreditlaribilan 
ta’minlanganboshqabarchaaktivlar.IHTTdavlatlaridepozitarinstitutlariningkapitali 
bo’lganqimmatliqog’ozlaryuqoririskdarajasiga(100foiz)ega   aktivlarqatoriga kiradi; 
v)bankningIHTTdavlatlarimaxalliyhokimiyatorganlariganisbatantalablari, 
shuningdek,ulartomonidankafolatlangan 
bankaktivlari.Butalablarvakafolatlar 
bo’yichato’lovlaralohidaloyihalarbo’yicha 
tushumlardanemas, 
balki 
yuqorida 
ko’rsatilgantashkilotlar byudjetihisobidanamalga oshiriladi. 
g)bankning  Jahon  banki,  Xalqaro  Valyuta  Fondi,  Evropa  tiklanish  va  taraqqiyot 
banki,OsiyoTaraqqiyotbankikabixalqarokredittashkilotlariganisbatan 
talablari, 
shuningdek,butashkilotlar tomonidankafolatlanganbankaktivlari; 
d)joriybozorqiymatidabog’langan 
vaJahonbanki,XalqaroValyutaFondi, 
Evropatiklanishvataraqqiyot  banki,Osiyotaraqqiyot  bankikabixalqarokredit  tashkilotlari   
tomonidan  muomalaga  chiqarilgan  qimmatli  qog’ozlar  bilan  ta’minlanganaktivlar 
vaularningqismlari; 
e)bankning  IHTTga  a’zo  bo’lmagan  mamlakatlarningmilliy  valyutalariga 
denominatsiyaqilinganvamilliyvalyutadagimajburiyatlarbilanqoplangan,IHTTga 
a’zobo’lmagandavlatlarMarkaziyHukumatlarivamarkaziybanklariganisbatan 
talablari.
 
Milliy 
valyutaga 
denominatsiya 
qilinmagan 
va 
milliy 
valyutada 
moliyalashtirishsummasidan 
oshibketganaktivlarqismiriskdarajasiyuqori(100 
foiz)bo’lganaktivlar qatorigakiritiladi. 
z)joriybozorqiymatidabaholanganvaO’zbekistonRespublikasi 
hukumati, 
O’zbekistonRespublikasi 
MarkaziybankiyokiIHTTgakiruvchidavlatlarMarkaziy 
hukumatlaritomonidanemissiyaqilinganyokikafolatlanganqimmatliqog’ozlar 
ko’rinishidagigarovbilanta’minlanganyokikafolatlanganaktivlar,ularningqismlar 
vabalansdantashqarimajburiyatlar. 
qimmatliqog’ozlarbanktasarrufidabo’lishiva 
belgilangantartibgamuvofiqungaberilishi 
lozim.Kafolatlarto’g’ridan-to’g’riva 
hech 
qanday 
shartlarsiz,ya’ni 
ularni 
qo’llashni 
cheklovchibiron-bir 
qo’shimcha 
shartlarnio’zidaqamrabolmaganbo’lishikerak; 
i) o’tkazishjarayonidagipulhujjatlari(yo’ldaginaqdpullarhisobgakirmaydi).   
 O’rtacha 
risk 
darajasiga 
ega 
aktivlar 
(riskkoeffitsient-50foiz)  
quyidagilardaniborat: 
a)jismoniyshaxslargabiroilagauy-joy(xonadon)sotibolishyokiqurish 
uchun 
berilganva dastlabkigarov (garovpredmetigaegalik qilishningimtiyozli huquqi) 
sifatida 
sotib  olinayotgan  yoki  qurilayotgan  uy-joy  (xonadon)  bilan  ta’minlangankreditlar. 
Bundassudamiqdorining  garovqiymatiganisbati60foizdan  oshmasligi  kerak.  60  va  undan 
ortiq 
kunga 
muddati 
o’tgan, 
foizlar 
hisoblash 
to’xtatilganyokirestrukturizatsiyalangankreditlarriskdarajasi 
yuqori(100foiz) 
bo’lgan 
aktivlartoifasigakiradi.Biroilauchunuy-joyqurishmaqsadida  beriladigan  kreditlarshuuy-
joydayashamoqchibo’lganxususiyshaxslargaginaberilishikerak. 
Bankdastlabki 
garovhuquqiga 
egabo’lmasa,bundaykreditlarriskligiyuqori(100 
foiz)bo’lganaktivlar 
hisoblanadi; 
b)  bankning  IHTTga  kiruvchi  davlatlar  mahalliy  hokimiyat  organlariga  nisbatan 

---

184 
 
talablari  yoki  bu  talablar  va  kafolatlar  bo’yicha  to’lovlar  mazkur  majburiyatlarbo’yicha 
moliyalashtiriladiganmuayyan 
loyihatushumlarigabog’liq 
bo’lsa,ushbutashkilotlartomonidankafolatlangan 
aktivlar.Yuqoridagitashkilotlar 
tomonidanemissiyaqilinganqimmatli qog’ozlar. 
  Yuqori 
risk 
darajasiga 
ega 
aktivlar 
(risk 
koeffitsienti 
-100 
foiz) 
quyidagilardaniborat: 
a) banktomonidanberilganbarchakreditlar,jumladan,tadbirkorliktuzilmalari, qishloq 
xo’jalik, 
ishlab 
chiqarish 
korxonalariga 
berilgan 
kreditlar, 
shuningdek, 
iste’molvaipotekakreditlari. 
b)bankningasosiyvositalari, inshootlari,jihozlari vashaxsiyko’chmasmulki; 
g)boshqabarchaaktivlar. 
Hozirgivaqtdarivojlangan  mamlakatlarningbankamaliyotidaaktivlarning  sifatini 
aniqlashningasosiy 
mezoni 
bo’lib 
riskka 
tortilgan 
aktivlarning 
kapitalga 
nisbatimaydongachiqmoqda 
vashungaasosanbanklarreytingibelgilanadi.Reyting 
beshtipdagi baholarturkumigaega. 
1. 
reyting(kuchli).Agartortilganaktivlarning 
aktsionerkapitaliganisbati5foizdanoshmasa,ba’zi 
hollardabunisbat5foizlikchegaradanozroqoshsaham,agarbankningiqtisodiy 
sharoiti 
baquvvatbo’lsavaboshqaruvorganlario’zlariningmuammolikreditlarbilan 
ishlashda 
bilimdonligini ko’rsatsa, bu aktivni kuchli aktivlar sifatida keltirish mumkin. 
2. 
reyting(qoniqarli). 
Rezervning 
o’rtachatortilganmiqdorijamikapitalganisbatan15%danyuqori 
bo’lmasligilozim.Buholdahamssudalarbo’yichamuammolarbo’lmasa,bankning 
kreditsiyosatitalab darajasidaolibborilsashuguruhgakiritishmumkin. 
3. 
reyting(o’rtacha). 
Tortilganaktivlar 
jamikapitalning30foizidanoshmasligikerak 
4. 
reyting(muammoli). 
Tortilganaktivlar 
jamikapitalning50foizidanoshmasligikerak. 
5. 
reyting(qoniqarsiz). 
Tortilganaktivlar 
jamikapitalning50foizidanoshganholdaqo’llaniladi. 
Daromadkeltirishgaqarabbankaktivlari: 
daromadkeltiruvchivadaromad 
keltirmaydiganaktivlarga bo’linadi.  
Daromad keltiruvchi aktivlar; 
  Daromad  keltiruvchi  aktivlarni  baholash  muhim  ahamyatga  ega.  Ular  kredit 
salohiyatining asosini va bankning ssuda portfelini tashkil etadi. 
  Daromad  tahlili  sifat  ko`rsatkichiga  nisbatan  miqdor  ko`rsatkichiga  ko`proq 
tegishlidir,  shu  sababdan  u  bank  faolyatini  baholashdaa  katta  axamyatga  ega.  Bank 
kapitalini oshirish va kredit potensiyalini mustahkamlash uning mustaqilligiga bog`liqdir. 
Bankning  daromadi  asosan  kreditlar  bo`yicha  foiz  stavkasi,  kredit  qo`yilmalari  hajmi  va 
bank likvidligiga bog`liq.  
  Tijorat  banki  aktivlarining  asosiy  qismini,  odatda  mijozlarga  berilgan 
kreditlar va banklararo kreditlar tashkil etadi. 
Daromadkeltiruvchiaktivlargaquyidagilarkiradi: 

---

185 
 
1. 
Qisqa va uzoq muddatli ssudalar (axoliga, mijozlarga, boshqa banklarga); 
2. 
Muddati o`tib ketgan ssudalar bo`yicha qarzlar va foizlar; 
3. 
Faktoring, lizing, forfeyteng, trast operatsiyalaridan olinadigan daromadlar; 
4. 
Qimmatli qog`ozlar operatsiyalaridan olinadigan daromadlar; 
5. 
Berilgan kafolat va topshiriqnomalar keltiradigan daromadlar. 
Daromad keltirmaydigan aktivlar 
  Bank aktivlari hajmida daromad keltirmaydigan aktivlarning salmog` yuqori 
bo`lishi  bankning  resurslar  bazasida  samarasiz  aktivlarni  mavjudligini  izohlaydi  va 
likvidlik darajasiga tasir qiladi. 
  Bankka  daromad  keltiruvchi  va  daromad  keltirmaydigan  aktivlarni  tahlil 
qilish,  ularrning  funksiyalarini  iqtisodiy  sharoitga  bog`liq  holda  aktivlarni  tarkibini 
o`zgartirib  turish  kerakligi  to`g`risida  xulosa  chiqarishga  imkon  beradi.  Agar  tijorat 
banklari  o`zlarining  balanslari  tarkibini  o`zgartirmasa,  bu  so`zsiz  yangi  inqirozga  olib 
keladi.   
Daromadkeltirmaydiganaktivlarga quyidagilarkiradi: 
a)pulaktivlari guruh 
b) asosiy vositalar          
v)kapital harajatlar 
g)barchamoddiyaktivlar vaboshqaaktivlar d)nomoddiyaktivlar kiradi. 
2guruhaktivlarigabankfaoliyatidakattae’tiborberilishilozim.Chunki 
bu 
guruhdaaktivlarnisifatinipasaytiruvchi 
aktivlar,muddatikechiktirilgan,foizsiz 
ssudalar,muddatio’tganssudalarvafoizlarto’lanmagan ijaravaboshqalarbo’lishi mumkin. 
Aktivlarningmaqsadgamuvofiqjoylashishibo’yichaumumiyko’rsatkich– 
daromad 
keltiruvchi 
aktivlarning 
umumiy 
aktivlar 
summasiga 
nisbati 
orqali 
aniqlanadi.Tijoratbanklarining 
daromadkeltiruvchiasosiyaktivlari–mijozlarga 
berilgan 
kreditlardir.  Banklarning      ikkinchi  daromad  keltiruvchi  aktiv  turi–  davlatning 
qisqamuddatliobligatsiyalari(DQMO)gajalbqilinganbanklararo  kreditlar  vainvestitsiyalar 
kichiksalmoqnitashkil qiladi. 
Muddatio’tganaktivlarning 
salmog’iumumiyaktivlarhajmidan3foizdan 
oshmasligilozim.  Agarbuaktivlarmiqdori2vaundanortiqmartao’rnatilgan  normadanko’p 
bo’lsa,bankfaoliyati 
judamuammoli,uningkreditsiyosatijudazaif 
debbaholanadi. 
Tijoratbanklaridadaromadkeltiruvchiaktivlarqatoridakreditlardan 
tashqari 
qimmatli 
qog’ozlar,chet  el  valyutasidajalb  qilinganmablag’larhammavjud.  Agar  aktivlar  tarkibida 
daromad keltiruvchi aktivlar salmog’i qancha ko’p bo’lsa, bu holat bank o’z aktivlaridan  
daromad  olish 
maqsadida samarali foydalanayotganinibildiradi. 
Tijoratbanklariqimmatliqog’ozlarbozorida  investitsioninstitutsifatidafaol  ishtirok 
etadilar.  Banklar  qimmatli  qog’ozlar  bozorida  broker  va  diller  sifatida  ishtiroketadilar. 
Tijoratbanklarifaoliyatining 
o’zigaxosxususiyatishundaniboratki,ular 
qimmatliqog’ozlarbozoriningboshqaqatnashchilaridan 
farqlio’laroq,shubozorda 
ayni 
vaqtda  eng  salmoqli  investorlar  va  eng  ishonchli  emitentlar  sifatida  o’zin 
namoyonetaoladilar.Rivojlanganbozoriqtisodiyoti 
mamlakatlaridakompaniya 
aktivlarining40-80%bankkapitalihisobidan 
ta’minlanadi,qimmatliqog’ozlar 
bilan 
o’tkaziladigan operatsiyalardan tushadigan daromadlar  esa 
bank 
foydasini 

---

186 
 
shakllantirishda muhim o’rin tutadi.   Tijorat  banklari  o’z  aktivlarini  diversifikatsiyalash, 
qo’shimcha   daromad olish va  balansining  likvidliligini  ta’minlash  maqsadida  DQMO 
dan 
keng 
foydalanadilar. 
Bu 
qimmatli 
qog’ozlar 
bo’yichaolinadigandaromadkafolatlanganvaularyuqorilikvidlilikkaegadir. 
Daromadkeltirmaydiganaktivlarguruhiga 
kassa,Markaziybankdagi«Nostro» 
vakillikhisobvarag’idagi  mablag’lar,asosiyvositalarkiradi.Bankaktivlarihajmida  daromad 
keltirmaydigan  aktivlar  salmog’ini  yuqori  bo’lishi  bankning  resursla  bazasida  samarasiz 
likvidlilik darajasini ko’rsatadi. 
Bankdadaromadkeltiruvchi 
vadaromadkeltirmaydiganaktivlarnitahlilqilish, 
ularningfunktsiyalariiqtisodiysharoitgabog’liqholdaularningtarkibinio’zgartirib 
turish 
kerakligito’g’risidaxulosa 
chiqarishgaimkon 
beradi. 
Iqtisodiybeqarorlik 
sharoitidafaoliyatsiz 
aktivlarningko’pginaqismifaoliyat 
qilayotganaktivlarning 
elementlariga aylanadi,ko’pinchabu valyutava harakatsiz aktivlarga tegishlidir. 
 Agar tijorat banklar o’zlarining balanslari tarkibi 
o’zgartirmasa, 
bu 
bank 
faoliyatida 
muammolaryuzagakelishigaolibkeladi.Tijoratbanklari 
aktivlaribilanbog’liqbo’lganrisklarichidakreditoperatsiyalar 
bo’yicharisklarasosiyo’rinniegallaydi.Buaktivoperatsiyalarbilanbog’liqbo’lib, 
bu 
risklargaberilgankreditlar,hamdato’lovmuddatikechiktirilganssudalarbo’yicha risklarkiradi. 
Kredit riski   nafaqat kredit  ob’ektiga, balki kredit  sub’ektiga  yangicha 
yondashishiorqalihamo’sibboradi. 
Buriskto’g’rimijozningmoliyaviyahvoliog’irlashganda,ularningfaoliyatida 
ko’zdatutilmagan 
qiyinchilik 
va 
muammolaryuzagakelganda,bozordanoqulay 
sharoityuzagakelganisabablipaydobo’lishimumkin. 
Xuddishuninguchunhamharbirtijoratbankio’zaktivlarinijoylashtirishniva 
uni 
boshqarishusullarinio’zi 
ishlab 
chiqmog’izarur. 
Ma’lumki,tijorat 
banklari 
aktivlariningqiymativaulardanolinadiganfoydao’zgaribturishimumkin. 
Aktivlar 
bilan 
bog’liq risklar aktivlar  bahosining va ular  
lar 
qiymatinio’sishibilanqoplanishivanatijadabankaktivlariningumumiyqiymatlarini 
saqlabqolishiimkoniyatigaega 
bo’lishimumkin. 
Bankaktivlariningqiymatinivaulardankeladigandaromadlarni  to’g’rihisob-  kitob  qilib 
rejalashtirish  bank  faoliyatining  samaradorligigaolib  kelishi,  aktivlar  qiymatininoto’g’ri 
hisoblash, ularnijoylashtirishbankningmoliyaviyahvolida qiyinchiliklartug’dirishimumkin.