Toshkent moliya instituti "bank ishi" kafedrasi "bank ishi"

Valyuta operatsiyalari tasnifi 
 
Nakd valyuta operatsiyalari  
Muddatli 
valyuta 
operatsiyalari  
 
 
SPOT  
Forvard  
Fyuchers  
Opsion  
Svop  
Arbitraj  
 
Emitent  davlat  tashqarisida  bir  yoki  bir  nechta  funksiyalarni  bajaruvchi  valyuta 
xalqaro  valyuta  hisoblanadi.  Valyutaning  xalqaro  rolni  bajarishi  quyidagi  omillarga 
bog‘liq:  milliy  iqtisodiyot  hajmiga,  xorijiy  investorlar  ishonchiga,  xalqaro  savdoda 
mamlakatning  tutgan  o‘rniga,  moliyaviy  bozorning  erkinlik  darajasiga.  Asosiy  valyuta 
(key  currency)  –  xorijda  pulning  bir  nechta  vazifasini  bajaruvchi  valyutadir.  Hozirgi 
vaqtda valyutaning ushbu turiga evro, yapon ienasi, shveysariya franki, funt sterling kabi 
valyutalar kiradi. Xalqaro aylanmada sezilarli darajada yirik masshtablarda boshqa asosiy 

---

222 
 
valyutalarga  nisbatan  pulning  ko‘pgina  vazifalarini  bajaruvchi  valyuta  dominantlik 
qiluvchi valyuta hisoblanadi. II jaxon urushidan so‘ng, qariyib yarim asrdan buyon AQSH 
dollari dominant  valyuta  hisoblanadi. Etakchi valyuta  (vehicle  currency)-  ikki davlatning 
o‘zaro  operatsiyalarida  ishlatiluvchi  va  ushbu  davlatlarning  milliy  valyutasi 
hisoblanmagan valyutadir. Amaliyotda agar valyuta, asosiy valyuta hisoblansagina etakchi 
valyuta  bo‘la  oladi.  Masalan,  Rossiyadan  Belorusiyaga  etkazilgan  neft  to‘lovi  AQSH 
dollarida amalga oshiriladi.  
Agar yuqorida keltirilgan mezonlarni umumlashtirsak, xulosa qilish mumkinki, milliy 
valyuta  milliy  iqtisodiyot  doirasidan  chiqib  xalqaro  hisob-kitoblarda  ishlatilishni 
boshlaydi, agar mamlakat iqtisodiyoti etarlicha ulkan bo‘lsa, bozor munosabatlari ochiq va 
yuqori  darajada  rivojlangan  bo‘lsa.  Ochiq,  lekin  kichik  iqtisodiyotga  ega  mamlakat  o‘z 
valyutasini  etakchi  valyutaga  aylantira  olmaydi.  SHu  bilan  birga  samarali  valyuta 
siyosatini olib borish, o‘z navbatida, ushbu davlat va boshqa davlatlar bilan tashqi savdo 
munosabatlarini  rivojlantirishni  rag‘batlantiradi,  ichki  cheklangan  konvertatsiyaga  ega 
bo‘lgan valyuta erkin konvertatsiyalanuvchi va hattoki xalqaro valyuta maqomiga ham ega 
bo‘lishi mumkin. Har qanday davlat milliy valyuta maqomining o‘zgarishi valyuta bozori 
hamda tashqi savdo aloqalari erkinlashayotganligiga yorqin dalil bo‘la oladi. 
Valyuta fyuchers operatsiyalari ham boshqa muddatli valyuta bitimlari kabi ma’lum 
bir valyutani boshqa bir valyutaga belgilangan muddatda sotish yoki sotib olish  bitimidir. 
Bu  jihatdan  bu  turdagi  bitim  autrayt-forvard  bitimi  bilan  o‘xshash  bo‘lib,  lekin  ular  bir-
biridan tuzilmaviy va institutsional tarzda farq qiladi: 
- 
Fyuchers  bitimlari  savdosi  ochiq  ommaviy  tarzdagi  taklif  asosida 
tashqillashtirilgan  birjalarda  amalga  oshiriladi.  Va  ularning  faoliyati  milliy  qonunchilik 
va maxsus muvofiqlashtiruvchi organlar tomonidan tartibga solinadi.forvard bitimlari esa 
birjadan  tashqari  bozorda  amalga  oshiriladi,  ularning  ustidan  nazorat  tijorat  va  soliq 
qonunchiligiga asosan amalga oshirladi; 
-  Fyuchers  bitimlari  standartlashgan  bo‘ladi,  ya’ni  ularning  summasi  va  sanasi 
standart shaklda bo‘ladi. Forvard bitimlari odatda mijoz ehtiyojiga qarab tuziladi; 
-  Fyuchers bitimlari har kuni qayta baholanadi va bozordagi joriy baholarga qarab 
kotirovkalanadi hamda korrektirovka qilinadi. Forvard bitimlari bitim muddatigacha hech 
qanday  to‘lovni  talab  qilmaydi,  lekin  bank  forvard  bitimini  imzolayotganda  ta’minot 
talab etishi mumkin; 
-  Fyucherslar bilan hisob-kitoblar valyuta kliring palatasi orqali amalga oshiriladi. 
Kliring  palatasi  marjasini  o‘tkazib  beradi  va  har  bir  bitimni  sotib  oluvchi  va  sotuvchi 
tomonidan  bajarilishini  kafolatlaydi.  Forvard  bitimlari  esa  ikki  tomonlama  bitim  bo‘lib, 
unda hech qanday vositachilar bo‘lmaydi.