Toshkent moliya instituti "bank hisobi va audit" kafedrasi

5.2-jadval
Pul massasiga ta’sir etuvchi omillar tahlili

pul massasi qaytimi
ishtirokchi	o’zgarish	o’zgaruvchanlik	pul massasi qaytimi	Sabab
Fed	qarz olinmagan pul bazasi			depozit yaratilishi uchun pul bazasining ko’payishi
	talab qilingan zaxira ko’rsatkichi			depozit kengayishini kam miqdorda ko’payishi
banklar
	qarz olingan zaxiralar			depozit yaratilishi uchun pul bazasining ko’payishi
depozitorlar	ortiqcha zaxiralar			depozit hzlarning kamayishiosil bo’lishi va qar
	valuta jamg’armasi			depozi kengayishini kam miqdorda ko’payishi

Pul multiplikatorining hosil qilinishi
Faraz qilaylik pulni ushlab turish istagi C va ortiqcha zaxira ER chekli depozitlar D bilan proporsional; boshqacha qilib aytganda, bu o’zgaruvchilarning chekli depozitlarga ta’siri tenglamada o’zgarmas, bundan quyidagi ifoda kelib chiqadi:
C= { C/ D } = valyuta stavkasi
E = { ER/D } = ortiqcha zaxira darajasi
Biz depozitorlar istaydigan valyuta stavkasi banklar hohlaydigan ortiqcha zaxira stavkasi va Federal bank o’rnatadigan majburiy zaxira stavkalari pul multiplikatori m ga qanday ta’sir qilishini ko’rsatadigan formula tuzamiz. Biz quyidagi tenglik bilan taklif modelini yaratib olishni boshlaymiz:
R = RR + ER
Bu formula bank sistemasidagi zaxiralarning umumiy miqdori R majburiy zaxiralar RR va ortiqcha zaxiralar ER larga teng ekanligini ko’rsatadi.
Majburiy zaxirani umumiy miqdori majburiy zaxira stavkasi rr ning chekli depozitlar miqdori D ko’paytmasiga teng.
RR = rr x D
Birinchi tenglikda rr x D ni RR ning o’rniga qoysak bank sistemasidagi chekli depozitlarning miqdoriga zaxiralar va ular taminlay oladigan ortiqcha zaxiralarni bog’lovchi tenglikka kelamiz:
R = (rr + D ) + ER
Bunda asosiy nuqta shuki, federal majburiy zaxira koeffisentini birdan past qilib o’rnatadi. Shuning uchun bir dollarlik zaxira bir dollarlik depozitdan ko’proq miqdorni ta’minlay oladi va bunda depozilar lko’ayishii sodir bo’ladi.
Buni qanday amaliyotda ishlashini ko’rib o’tamiz. Agar ortiqcha zaxiralar nol holatda (ER = o) bo;lsa majburiy zaxira stavkasi rr = 10 qilib belgilanadi va bank sistemasidagi chekli depozitlarning darajasi 800 mlr dollar, bu depozitlarni qoplash uchun kerak bo’ladigan zaxiralar miqdori 80 mlr dollar bo’ladi ( = 0.10 * 800 dollar ). 80 mlrd dollar zaxiralar chekli depozitlardagi mablag’larni 10 marotabagacha ta’minlay oladi chunki ko’paygan deposit holati yuzaga keladi.
Pul bazasi valyuta C va rezevlar V larning yig’indisidan tashkil topgani uchun biz pul bazasidagi pullarning chekli depozitlari va valyutani darajasini ko’rsatuvchi tenglikka erishishimiz mumkin. Tenglikning ikki tomoniga valyuta C ni qo’shamiz:
MB = R+C =( rr*D) + ER + C
Valyuta c={ C/D} va ortiqcha zaxiralar ko’rsatkichi E = { ER/D} ni hisobga olib pul multiplikatori frmulasini tuzish uchun oxirgi tenglikni qayta yozib olamiz, C ni c x D va ER ni e x D shaklida.
MB = ( rr + D ) + ( e x D ) + ( c x D) = ( rr + e + c ) x D
Keyin tenglikni ikki tomonini qavs ichidagi muddatga bo’lamiz
 x MB
Chekli depozitlar va valyuta yigindisi hisoblangan pul taklifidan foydalanib va kata C ni c x D kabi belgilab
M = D + (c x D) = (e + c) x D
Uchinchi tenglikdagi D ning orniga boshqa tengligini qo’ysak
 x MB
Biz ikkinchi tenglikdan ifodani ajratib olamiz. Ko’rib turganinggizdek MB ga ko’payayotgan nisat bu pul multiplikatoridir:
m=
bu depozitorlar c o’rnatgan valyuta stavkasining, banklar o’rnatgan ortiqcha zaxira stavkasi e va CB o’rnatadigan majburiy zaxira stavkalarining fuksiyasidir.