Bog'liq Omonov A.A, Qoraliyev T. M. Pul va banklar. darslik 2019
Uchinchi funksiyasi, xo'jalik subyektlari pul hisob- kitoblarini amalga oshirishda vositachi hisoblanadi. Iqtisodiyotda faoliyat yuritayotgan xojalik subyektlari kun davomida bir necha yuz minglab turli darajadagi pul aylanmalarini (asosan naqdsiz pul ko‘rinishida) amalga oshiradi. Banklaming bevosita ishtiroki (vositachiligi) natijasida ushbu otkazmalar jo‘natuvchidan oluvchiga etib boradi. Shuningdek, banklar pul otkazmalari orqali iqtisodiyotning turli tarmoqlariga kapitalni joylashtiradi va kredit liniyalari ochadi. Bulaming barchasi banklaming pul hisob-kitoblami amalga oshirishda vositachilik funksiyasi orqali bajariladi va tartibga solinadi. Banklaming pul aylanmasini tartibga solish funksiyasi orqali Markaziy bank iqtisodiyotdagi tovar massasi va pul massasi o‘rtasidagi o‘zaro muvozanatlikni ta’minlaydi. Malumki, ushbu muvozanatning buzilishi iqtisodiyotda inflyatsiya daijasini ortib ketishi yoki pul taqchilligini vujudga kelishiga olib keladi. Shu bois ham Markaziy bank o'zining pul-kredit instrumentlari orqali pul aylanmasi uchun zarur bolgan tolov vositasining miqdorini tartibga solib turadi.
Kredit mablag'lami muomalaga chiqarish banklaming to‘rtinchi funksiyasi hisoblanadi. Takidlash joizki, ushbu funksiyani barcha banklar bajarish huquqiga ega emas. Bozor iqtisodiyoti sharoitida muomalaga kredit pullami chiqarish Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan. Markaziy bank muomalaga chiqarayotgan pul massasini mamlakatda yaratilayotgan tovar massasiga nisbatan muvozanatligini ta’minlashga e’tibor qaratadi. Markaziy bankning ushbu funksiyani samarali bajarayotganligi milliy valyutaning sotib olish qobiliyatini mustahkamligi va inflyatsiya darajasining pastligi belgilaydi.
Demak, tijorat banklari kredit pullarini muomalaga emissiya qilish huquqiga ega emas, ular muomaladagi mayjud pul hajmi doirasida faoliyat yuritadi. Muomaladagi pul massasining hajmini o‘zgarishiga tijorat banklari bevosita ta’sir qila olmaydilar, bunga faqat Markaziy bankning huquqi mavjuddir.
Iqtisodiy va moliyaviy maslahatlami berish banklaming beshinchi funksiyasi hisoblanadi. Banklar iqtisodiyotdagi moliyaviy muassasa sifatida mulkiy shaklidan qa’tiy nazar mamlakatdagi barcha xojalik yurituvchi subyektlarga o‘zlarining huquqiy imkoniyatlaridan kelib chiqib, turli darajadagi iqtisodiy va moliyaviy maslahatlami beradi. Albatta, ushbu maslahatlar mijoz va bank o'rtasida tuzilgan tegishli shartnomalar yoki o'zaro kelishuvlar asosida amalga oshiriladi.
Xulosa qilib aytganda, banklaming funksiyalari ularning mohiyatini va bajaradigan operatsiyalarining mazmunini anglashga xizmat qiladi. Banklaming funksiyalari turli iqtisodiy adabiyotlarda turlicha talqin etilishining asosiy sababi ijtimoiy-iqtisodiy hayotda yuz berayotgan va rivojlanib borayotgan munosabatlarning
doimiy ravishda yangi qirralarining vujudga kelayotganligi bilan izohlanadi. Tijorat banklaming daromad va xarajatlari
Tijorat banklarining daromadi foizli va foizsiz daromadlardan iborat. Ulamining daromadlari tarkibida foizli daromadlar asosiy salmoqni egallaydi. Daromadlar bank balansining passivida hisobga olib boriladi.
Tijorat banklari daromadlarini manbalari turli - tuman bo lib, ulami quyidagi tartibda guruhlash mumkin: Mulkiy shaklidan qa’tiy nazar yuridik va jismoniy shaxslarga qisqa, o‘rta va uzoq muddatga so Ind a va xorijiy valyutalarda berilgan kreditlar boyicha daromadlar.
Markaziy bankdagi va boshqa banklardagi vakillik hisobvaraqlar boyicha daromadlar.
Qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalar boyicha daromadlar.
Trast, lizing, faktoring va forfeyting operatsiyalari boyicha daromadlar.
Qimmatbaho metallar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar boyicha daromadlar.
Qimmatli qog'ozlar bilan amalga oshiriladigan REPO bitimlari boyicha daromadlar.
Xorijiy valyutalar kursining o'zgarishi natijasida olinadigan daromadlar.
Berilgan kafolatlar va tijorat faoliyatidan olinadigan daromadlar.
Qaram xojalik jamiyatlariga, qo‘shma korxonalarga va sho‘faa xojalik jamiyatlariga qilingan investitsiyalardan olingan foyda va dividendlar.
Maslahat va vositachilik xizmatlaridan olingan daromadlar.
Boshqa daromadlar.
Tijorat banklarining foizli daromadlari asosan ular tomonidan berayotgan kreditlar hisobidan shakllanadi.
Tijorat banklarining xarajati foizli va foizsiz xarajatlardan iborat boladi. Xarajatlar bank balansining aktiv tomonida hisobga olib boriladi.
Tijorat banklari o‘z faoliyatini tashkil etish jarayonida turli xarajatlami amalga oshiradi, shu bois xarajatlami moddalar boyicha guruhlarga ajratib oYganish maqsadga muvofiq.
