Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliyev pul va banklar

Pul tizimining uchinchi bosqichi 1994 iyuldan to hozirgi kungacha bo*lgan davmi o‘z ichiga oladi. 0‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122 - moddasi va “O‘zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining asoslari to'gYisida^gi qonunning 11 - moddasi, shuningdek, 0‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1993 yil 3 sentyabrdagi 952 - XI - sonli qaroriga muvofiq 1994 yil 1 iyuldan boshlab 0‘zbekiston Respublikasi hududida qonuniy tolov vositasi bolgan milliy valyuta “So‘m” muomalaga kiritildi.

Bank muassasalari tomonidan 1994 yil 1 iyul holatiga ko‘ra mulkchilik shaklidan qat’i nazar, respublika hududida ro^xatga olingan yuridik shaxslarning hisob- kitob va joriy hisobvaraqlaridagi barcha pul mablaglarini, shuningdek, in ventarlash va buxgalterlik hisobi malumotlari asosida 1000 so‘m - kupon - 1 so‘m nisbatida barcha asosiy va aylanma fondlaming balans qiymati, boshqa moddiy boyliklar, debitorlik va kreditorlik qarzdorliklari, byudjetga qarzdorlik hamda bank balansi aktiv va passivlarining barcha qolgan moddalari, respublika va mahalliy byudjetlar mablaglari qoldiqlari, shuningdek, tashkil topish manbalaridan qat’i nazar, byudjetdan tashqari fondlaming mablaglari toliglcha qayta hisoblandi.

Aholiga pulli tolovlar sifatida banklardan yangi pul belgilarini berish hamda so‘m - kuponlami bir oy mobaynida chakana savdo, xizmat ko‘rsatish sohasi orqali va omonatlarga jalb etib muomaladan chiqarildi. Shu bois, 1994 yil iyul oyi davomida respublika hududida milliy valyuta “soln” va “so‘m - kupon’lar parallel ravishda muo- malada boldi.

Shu tarzda mamlakatimiz pul tizimining asosi bolib hisoblanadigan milliy valyuta barcha hisob-kitoblar va tolovlar bo^cha yagona tolov vositasi sifatida amal qila boshladi. Bu o^lz navbatida, Markaziy bank va tijorat banklariga pul tizimini nafaqat siyosiy jihatdan, balki iqtisodiy jihatdan ham toliq mustaqil boshqarish imkoniyatini vujudga keltirdi.

2. 
   0‘zbekiston pul tizimining elementlari
   

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat pul tizimi elementlari muhim ahamiyat kasb etadi, pul tizimi elementlarining toliq amal qilishi va barqarorligi milliy iqtisodiyotining rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

0‘zbekiston pul tizimining elementlari mamlakatimiz 1991 yilda mustaqillikka erishgandan boshlab tashkil topa boshladi. U o‘z ichiga quyidagilami oladi:

• 
  pul birligi “so‘m” bolib, 1 so‘m 100 tiyindan iborat;
  
• 
  baho masshtabi tovarlar va xizmatlarga bolgan talab va taklif asosida belgilanadi;
  
• 
  muomalada qog‘oz va tanga pullar tolov vositasini bajaradi. Qog‘oz pullar 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200, 500, 1000, 5000, 1000, 5000 soln qiymatdagi banknotlardan, tanga pullar 1, 3, 10, 50 tiyin, 10, 25, 50 va 100 so‘mdan iborat;
  
• 
  banknot va tangalami emissiya qilish va muomaladan qaytarib olish 0‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga yuklatilgan bolib, muomaladagi barcha pullar uning majburiyati hisoblanadi;
  

• 
  Markaziy bank pul-kredit siyosati instrumentlari asosida mamlakatda pul muomalasini tartibga soladi;
  
• 
  mamlakatda pul aylanmasi va naqd pulsiz hisob- kitob shaklidan iborat bolib, pul aylanishi tarkibida asosiy ulush naqd pulsiz hisob-kitoblar hissasiga to‘g‘ri keladi. Markaziy bank pul muomalasi aylanmasini tashkil etadi va hisob-kitoblaming shakllarini belgilaydi.