Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliyev pul va banklar

Ta’minlanmagan qog‘oz pullar
(1931-1945 y.)

Birinchi jahon urushidan keyin amaldagi oltin standarti pul tizimi o‘zining hususiyatini yo‘qotib, davlatlar klassik oltin standartini saqlab qolish maqsadida turli choralami qolladi. Lekin yigirmanchi asming 30 yillarida dunyo mamlakatlari iqtisodiyotida yuzaga kelgan moliyaviy tartibsizliklar oqibatida muomalada oltin standartini amal qilishini butunlay to'xtadi. Mamlakatlar iqtisodiyotidagi inqiroz tobora chuqurlashib, ishsizlik darajasi ortib bormoqda edi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda davlatlar o‘z manfaatlarini himoya qilish maqsadida turli valyuta cheklovlarini oYnatish, milliy valyutalami devalvatsiyalash, savdo va valyuta ustidan nazoratni kuchaytirish orqali o'zaro iqtisodiy va moliyaviy urush olib borishdi. Iqtisodiyotda to‘g‘ri va egri suzib yuruvchi valyuta kurslari yuzaga keldi⁹³. Xalqaro savdo va investitsiyalami to‘x tab qolishi natijasida o‘zaro savdoni amalga oshirish uchun xukumatlar ishtirokida tuzilgan bitimga ко Ya tovarlar barter qilindi. AQSh davlat kotibi Kordell Xoll ushbu holatga izoh berib, “Ikkinchi jahon urushining asosiy sababi 30 yillarda yuzaga kelgan moliyaviy va iqtisodiy kelishmovchiliklar” - deya talddlagan edi.⁹⁴

AQShda oltin standartini amal qilishi Yevropaga nisbatan ikki yilga cho‘zildi. 1933 - 1934 yillarda AQShning, “turgYinlikni oldini oladi” - degan teskari siyosati tufayli oltin standard amaliyotda to^xtatildi. Amerika fuqarolariga mamlakatda (shu jumladan xorijda) oltinni ishlatish, olib yurish man etildi va dollarli hisob- kitoblami oltin bilan so'ndirish ta’qiqlandi. Lekin, 1934 yildan keyin ham AQShda oltin standartining o‘ziga xos yangi shakli amal qildi. Unga asosan qadrsizlangan dollar 1/35 unsiya oltinga tenglashtirilib, oltin bilan chet el hukumatlari va banklar talablari qondirilgan. Dollaming oltinga oz bolsada bogliqligi va Yevropadagi tartibsizliklar hisobiga AQShga kirayotgan oltin hajmi yanada ortdi.

Milton Fridman va Chikago maktabi vakillarining qarashlarida iqtisodiy va siyosiy kamchiliklar mavjudligini 1930 yillardagi iqtisodiy tartibsizliklar koYsatib berdi. Fridman va uning izdoshlari - erkin bozor sharoitida qanday taklif bilan chiqishdi? Ulaming qarashlari bo'yicha dastlab oltin standartidan voz kechish va milliy valyutani chiqarish vakolati davlat ixtiyorida bolishi lozim edi. Ya’ni, davlat tomonidan chiqarilgan ta’minlanmagan qog‘oz pullar, qonuniy tolov vositasini bajarishiga erishish nazariyasini ilgari surilgan. Shundan so‘ng dastlab davlat

qog'oz pullami muomalaga chiqarishi va boshqa valyuta kurslariga nisbatan tebranishiga imkon berish kerak. Bunda inflyatsiya darajasini belgilangan me’yorda bolishini davlat tomonidan nazorati ta’minlanishi lozim edi. Lekin 1930 yillardagi jahon iqtisodiyotidagi tartibsizliklami kelib chiqishi, aynan mamlakatlar pul tizimini izdan chiqishi bilan bogliq edi.

Shunday qilib, 30 yillaming ta’minlanmagan qog‘oz pullariga asoslangan pul tizimining ayanchli tajribasi va uni oqibatida yuzaga kelgan iqtisodiy tanglik shuni koYsatdiki, ikkinchi jahon urushidan so‘ng xalqaro iqtisodiy munosabatlami, xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi va kapital oqimini yolga qo^ish maqsadida AQSh o‘z oldiga jahon pul tizimini qayta tikiash vazifasini qo^di.