Faktoring operatsiyalarida banklar tovar sotib oluvchining qarz hujjatlarini sotib oladi, unda asosan uchta tomon ishtirok etadi.
Birinchisi, faktor - vositachi, bankning faktoring operatsiyalarini bajaruvchi bolimi. Odatda, rivojlangan mamlakatlar tajribasida faktoring operatsiyalarini amalga oshirishga ixtisoslashgan faktoring kompaniyalari tashkil etish amaliyoti ham mavjud.
Ikkinchisi, mijoz (tovar sotuvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi), faktor - vositachi bilan kontrakt tuzuvchi sanoat yoki savdo flrmasi.
Uchinchisi, tovar sotib oluvchi.
Mijoz sotilgan tovar yoki ko‘rsatilgan xizmatlar uchun olinishi lozim bolgan pul mablaglni talab qiluvchi hujjatlar asosida “faktor - vositachi” bilan faktoring operatsiyasi bo^yicha shartnoma tuzadi. Faktor - vositachi imzolangan faktoring shartnomasi asosida, malum komission tolov hisobiga mijozga sotilgan tovar yoki ko‘rsatilgan xizmatlarga tolovni amalga oshiradi. Soddaroq qilib aytganda, faktor - vositachi mijozdan tovar sotib oluvchiga mablaglami to lash bilan bogliq tolov hujjatlami komission tolov asosida “sotib oladi”.
Faktor - vositachi mijoz bilan faktoring operatsiyasini imzolayotganda tovar sotib oluvchining moliyaviy holatini oqilona baholashi juda muhim hisoblanadi. Agar sotib oluvchining moliyaviy holati yomonlashib, faktoring operatsiyasi bo^icha faktor - vositachi tomonidan mijozga to lagan summani tolay olmasa, ushbu zarar faktor - vositachining gardaniga tushadi.
Iqtisodiyotda faktoring operatsiyalami vujudga kelishining asosiy omillari sifatida quyidagilami talddlash mumkin:
- sotib oluvchi korxona va tashkilotlar olingan tovar yoki ko'rsatilgan xizmatlarga tolashi lozim bolgan mablaglami o‘z vaqtida to lash imkoniyatlarining mavjud emasligi. Bu qator ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlar tufayli vujudga keladi;
tovar sotuvchi yoki xizmat ko'rsatuvchi mijozning ishlab chiqarish jarayonini doimiy ravishda davom ettirib turishi uchun moliyaviy mablaglarga bolgan ehtiyojini ta’minlashning zarurligi;
banklaming moliyaviy mablaglardan samarali foydalanish hisobiga qo‘shimcha foydani shakllantirishga bolgan ehtiyojining mavjudligi.
Kredit - ijara (lizing)
Iqtisodiy nuqtai nazardan, kredit - ijara (lizing) murakkab savdo - moliya - kredit operatsiyalarining bir shakli hisoblanadi. Kredit - ijaraning asosiy xususiyatlari sifatida lizing muddati davomida ijaraga berilgan vositalarga nisbatan egalik huquqini saqlab qolishdir. Uning asosiy shakllaridan biri mashina va jihozlami ijaraga berish, asosiy usullaridan biri investitsiyalami moliyalashtirish va ta’minotni faollashtirish hisoblanadi.
Kredit - ijara (lizing) operatsiyasida odatda uch tomon ishtirok etadi:
ishlab chiqaruvchi (tovar sotuvchi), bolajak lizing beruvchiga tegishli mashina va jihozlami sotuvchi yuridik shaxs;
lizing beruvchi, tovar sotuvchidan mashina va jihozlami sotib oluvchi, mulkning egasi sifatida lizing shartnomasiga asosan malum muddatga va tolov evaziga mashina va jihozlami lizing oluvchiga beruvchi. Odatda, lizing beruvchi sifatida etarli darajada moliyaviy mablag‘ga ega bolgan banklar, ixtisoslashgan lizing kompaniyalari, korxonalar maydonga chiqadi;
lizing oluvchi, lizing shartnomasiga malum muddat va tolovga asosan mashina va jihozlami oluvchi shaxs.
Odatda, lizing oluvchi sifatida asosan yuridik shaxslar maydonga chiqadi. Lizing beruvchi va lizing oluvchi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga ko‘ra, lizinga olingan mashina va jihozlaming shartnoma muddati tugagandan
so‘ng lizing beruvchiga qaytariladi yoki lizing oluvchining ixtiyorida qoladi. Lizing o‘ziga xos bolgan shartnoma hisoblanadi, unda ijara elementlari va kredit elementlari mujassamlashadi. Shu bois, lizing so‘zi “kredit - ijara” tarzida talqin etiladi.
munosabatlariga xos bo lib, kreditning iqtisodiy mohiyati va elementlarini o‘zida aks ettirsada, kredit sifatida toliq e’tirof etilmaydi. Chunki, kreditor va qarzdor kapital sifatida pul mablagl bilan emas, balki ishlab chiqaruvchi jihozlar vositasida o‘zaro munosabatga kirishadi. Shu bilan birga, lizing kredit hisoblanib, unda kreditning barcha tamoyillari o‘z aksini topadi, shu jihatdan lizing qiymat shaklidagi kredit koYinishida emas, balki tovar shaklidagi kredit sifatida namoyon boladi.
Iqtisodiyotda lizingning qator ijobiy jihatlari mayjud bo lib, ulaming asosiylari sifatida quyidagilami keltirish mumkin:
lizing oluvchi korxona va tashkilotlarda mashina va jihozlami sotib olish uchun zarur bolgan moliyaviy mablaglar etishmovchiligi yoki mayjud emasligi bilan bogliq muammolami bartaraf etishga ijobiy ta’sir koYsatadi. Ayniqsa, o‘z faoliyatini yangidan boshlayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga qimmat va zamonaviy mashina va jihozlami sotib olish bilan bogliq muammolami echishga yordarn beradi. Bu iqtisodiyotda ishlab chiqarishni tashkil etishga va boshqa qator ijtimoiy- iqtisodiy ziddiyatlami oldini olishda muhim rol оўпаусН;
ishlab chiqaruvchi tomonidan ishlab chiqarilgan mashina va jihozlami sotish bilan bogliq muammolar bartaraf etilishi natijasida ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi ta’minlanadi;
lizing beruvchining ixtiyoridagi pul mablaglari samarali manbalarga joylashtiriladi va buning natijasida malum darajada foyda olish imkoniyati vujudga keladi.
Kontokorrent operatsiyalari
Banklaming noa’anaviy operatsiyalaridan biri kontokorrent operatsiyalar hisoblanadi. Kontokorrent (overdarft) operatsiyalarda mijozlaming banklardagi talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisobvaraqlari boyicha malum miqdorda debet qoldiq (overdraft) qolishiga ruxsat beriladi. Albatta, bu iqtisodiy jarayon bank va mijoz о Has id a tegishli shartnoma asosida rasmiylashtiriladi, kontokorrent shartnomasiga binoan mijozning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisobvaraqlarida mablaglar mayjud bolmagan holda, unga tolovlami amalga oshirish uchun tegishli summani debet qoldigi hisobidan otkazilishiga yol qo^yiladi.
