Toshkent moliya insituti “Iqdtisodiyot’ kafedrasi “mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot” fanidan

Tartibga solinadigan (hukumat) firma.Bir qator firmalar davlat tomonidan tartibga solinadi.Bunday holda, davlat foyda miqdoriga cheklovlar qo'yadi, ya'ni.qoldiq daromadlarni tartibga soladi. Davlatning bunday siyosati shundan kelib chiqadiki, foydaning bir qismi xarajatlarga aylanadi (ish haqini oshirish, qo'shimcha mukofotlar oshirish yo'li bilan), yoki iste'molchilarga mahsulot narxini pasaytirish orqali beriladi.Davlat nafaqat xususiy firmalar faoliyatini tartibga soladi.Bir qator firmalar davlatga tegishli.Davlat mulki mavjud vakolatlarni erkin sotish huquqining yo'qligini anglatadi.Davlat korxonalari menejerlari xususiy kompaniyalar menejerlariga qaraganda mulkdorlar (davlat fuqarolari) tomonidan kamroq darajada nazorat qilinadi. Nazoratning zaiflashishi opportunistik xatti-harakatlar va turli xil suiiste'mollar uchun keng imkoniyatlarni ochib beradi. Menejerlarning vakolat muddati odatda xususiy sektorga qaraganda uzoqroq.Ular kamroq tavakkal qiladilar, foyda haqida kamroq qayg'uradilar.Davlat ko'pincha o'z korxonalari mahsulotlarining narxlarini pasaytiradi, chunki yo'qotishlarni soliq to'lovchilar qoplashi mumkin.
3. Ishlab chiqarish funksiyasi va uning turlari.
a) bitta o'zgaruvchan omil bilan ishlab chiqarish;
b) ikkita o'zgaruvchan omil bilan ishlab chiqarish.


Firma foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi.
Bozor iqtisodiyoti amal qilayotgan har bir davlatda davlat korxonalarini, xususiy tadbirkorlik harakatini oxirgi natija, ya'ni foyda ta'minlaydi, chunki foyda avval taqsimlanadi va so`ngra ishlatiladi. Ko`pchilik hollarda foydaning bir qismi soliq sifatida davlat byudjetiga o`tkaziladi.Uning yana bir qismi korxona egalari o`rtasida daromad sifatida taqsimlanadi.Bir qismi korxona ishchilari o`rtasida ularning foydadagi ulushi, ya'ni bajargan xizmatlarining miqdori va sifatiga qarab taqsimlanadi. . Buning mohiyati shundaki, aynan shu taqsimotga ko`ra kishilarning mehnatiga yarasha haq, ya'ni ish haqi shakllanadi, shuningdek qo`shimcha har xil mukofotlar shaklida taqsimot amalga oshiriladi.Nihoyat, foyda investitsiya, ishlab chiqarishni kengaytirish uchun ketadi. Foydaning shaxsiy daromad sifatida korxona egalari va ishchilariga tekkan qismi ularning o`zlarining ixtiyori bilan ishlatiladi.Foydaning bir qismi korxonaning infrastrukturasini yaxshilash, ishlab chiqarishini yanada kengaytirish imkonini beradi, ya'ni investitsiya bilan ta'minlanadi.Demak, foyda kim qanday hissa qo`shganiga qarab taqsimlanib, o`zlashtiriladi. Bu taqsimotni quyidagicha ifoda etamiz!
Foydaning taqsimlanishi va foydalanishida e'tiborga olinadigan asosiy omillar:

Taqsimlashdagi omillar.

• 
  Davlat byudjetiga va byudjetdan tashqari fondlarga ajratmalar;
  
• 
  Bankdan olingan ssudani qoplash va foiz to`lash uchun ajratmalar;
  
• 
  Korxonada qoladigan foyda;
  
• 
  Boshqa ehtiyojlar uchun taqsimlash;
  

Foyda

To’planishi

Ishlatilishi

Ishlab chiqarishdan

Moliyayiy faoliyatdan

Savdodan

Xizmat ko’rsatishdan

Boshqa iqtisodiy jarayonlar hisobidan

Ishlab chiqarishga

Xodimlarga

Jamg’armaga

Aksiyadorlarga

Boshqa yo’nalishlarga

2 -rаsm.Fоydаning shаkllаnishi vа ishlаtilishi⁴

Fоydаni tаqsimlаsh аvvаlо, uning umumiy summаsidаn аlоhidа tаrtibdа dаvlаt byudjеtigа fоydаdаn sоliq hаmdа bоshqа sоliq vа аjrаtmаlаr аjrаtishni nаzаrdа tutаdi. Sоliqlаr to’lаngаndаn so’ng kоrхоnаlаr tаsаrrufidа qоlаdigаn sоf fоydа dividеndlаr to’lаshgа vа zаhirа sаrmоyani to’ldirishgа yo’nаltirilаdi.

Foydani taqsimlash tamoyillariquyidagilardaniboratbo`ladi:

• 
  korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat natijasida oladigan foydasi davlat va korxona o`rtasida xo`jalik sub`yekti sifatida taqsimlanadi;
  
• 
  foydaning davlatga to`lanuvchi bir qismi soliq va yig’imlar ko`rinishida byudjetga kelib tushadi. Soliqlar tarkibi va foizi, ularni hisoblash tartibi va byudjetga to`lanuvchi boshqa to`lovlar qonunchilik tomonidan belgilanadi;
  
• 
  soliqlar to`langandan so`ng korxona tasarrufida qoluvchi foyda miqdori, uning ishlab chiqarish hajmini oshirish hamda ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat natijalarini yaxshilashdan manfaatdorligini kamaytirmasligi lozim .
  

Korxonada foydani taqsimlash va undan foydalanish tartibi uning Nizomida belgilab qo`yiladi hamda vakolatli iqtisodiy xizmat xodimlari tomonidan tayyorlanib, korxona rahbariyati tomonidan tasdi qlanuvchi qoidalar yordamida aniqlanadi.
Mahsulotni sotishdan olinadigan foyda miqdori ichki va tashqi omillarga bog’liq bo`ladi.