Toshkent kimyo-texnologiya instituti

I. Davrning birinchi qismida (yuklash) namuna chuziladi, kuch ta’sirida;

ikkinchi qismida deformatsiya kamayadi. Kiruvchi omil sifatida - yuk qo’llaniladi.

II. Davrni birinchi qismida kuchlanish relaksatsiyasi namoen bo’ladi,

ikkinchisida esa astrignatsiyasi. Astrignatsiya - agar deformatsiya

kamaytirgandan keyin u doimiy ushlab turilsa , bunda qayta relaksatsiya jarayoni

paydo bo’ladi -ya’ni kuchlanish ortadi. Bu erda kiruvchi omil sifatida keng

impuls kurinishida deformatsiyaning o’zgarishi, chikuvchi omil sifatida esa vaqt

davomida namunadagi -ichki kuchlanishning o’zgarishi qo’llaniladi.

III. Davrni birinchi qismida - kuchlanishni relaksatsiyasi rejimiga , ikkinchisida

esa yuqori elastik deformatsiyaning yukolishi xisobiga deformatsiyasining

kamayish rejimiga javob beradi. Davrning birinchi qismida kiruvchi omil sifatida

kuchning o’zgarishi, ikkinchi qismida esa deformatsiyaning o’zgarishi

qo’llaniladi.

Tajriba usuli 3 qismdan iborat:

1. chuzilish (sudralish)

2. kuchlanish relaksatsiyasi

3. yuqori elastik deformatsiyani yukolishi xisobidan deformatsiyaning

kamayishi.

Bu usullardan eng kizikarlisi 1 va 2 usullar. Shuni ta"kidlash kerakki,

kuchlanish relaksatsiyasi barcha gazlamalarda deyarli bir xil, shu sababli ularni

o’rganish keng tarkalmagan.

To’qimachilik materialga doimiy yuk ta’sir etganda, u deformatsiyalana

boshlaydi (chuziladi). Bunda, odatda, material dastlab keskin

deformatsiyalanadi. To’liq deformatsiyaning qayishqoq qismi (lk)- materialda

kayish- kok energiya paydo bo’lishi sababli xosil bo’ladi. Muvozanatda bo’lgan

aloqalarni kuchlanishi o’zgarishi natijasida deformatsiyani qayishqoq qismi, juda

katta tezlikda, rivojlanadi (tovush tezligi).Dastlabki davrda alokadardagi

o’zgarishlar sezilarli bulmaydi, ammo vaqt utishi bilan o’zgarishlar jiddiy tus

oladi. Shunday kilib,to’liq deformatsiya ortishi bilan material alokalarida

uzluksiz o’zgarishlar utadi. Bunda, extimol, barcha alokalar qayishqoq sifatida

nnamoyon bo’ladilar.Materialning to’liq uzayishi oshishi bilan ichki alokalari

o’zgaradi- tolalardagi tolalaro va molekulalaro.

Elastik (yuqorielastik)

- to’liq deformatsiyaning vaqt utishi bilan

o’zgaradigan qismi. Deformatsiyani bu qismini paydo bo’lishiga sabab tashki

kuchlar ta’sirida energiya tuplanishi davom etadi. Alokalar uzluksiz o’zgarib

boradi. Ba"zi alokalar buziladi, yangilari xosil bo’ladi. Natijada deformatsiya

ortib boradi.

To’qimachilik materiallari uziga xos tuzilishiga ega bo’lganligi sabali elastik

deformatsiya uzok vaqt davomida asta-syokinnamoen bo’ladi.

Plastik deformatsiya lpl - materialdagi tashki va ichki alokalarda kaytmas

o’zgarishlar sodir bo’lishi sababli paydo bo’ladi. Bunda birinchi navbatda sust

tashki aloqalar buziladi: iplar bir-biriga nisbatan siljiydi: ba"zi iplar egilishi,

boshqalarni esa to’g’rilanishi ortadi.

Materialni tashki kuch ta’siridan bushatgandan keyin teskari relaksatsiya

jarayoni utadi. Ammo bu jarayondagi alokalar, deformatsiya paydo bo’lishida

katnashgan aloqalardan, fark qiladi. Bunda , elastik deformatsiya teskari relaksatsiya jarayonida ham uzok vaqt ichida namoen bo’ladi. Qayishqoq va elastik deformatsiya

har xil tezlikda namoyon bo’lishi sababli dam olish vaqtida to’liq deformatsiyani

tarkibiy qismlarga bo’lish mumkin. Yukni tushirganda dastlabki davrda material tez

kiskaradi. Dam olish vaqtida kiskarish davom etadi, ammo syokinrok va ma"lum

uzok vaqt utgandan keyin tuxtaydi.

To’liq deformatsiyani qismlarga bo’lish shartli bo’ladi. Ma"lumki, qayishqoq

deformatsiya tovush tezligi bilan tarkaladi. Hozirgi asboblarda esa deformatsiyani bu

qismini 2-5 sek ichida ulchash mumkin. Bu vaqt ichida esa qayishqoq

deformatsiyadan tashkari elastik deformatsiyani ma"lum bir qismi yuk bo’ladi.

Shunday kilib, ulchangan qayishqoq deformatsiyani mikdori bir muncha xakikiyga nisbatan ko’prok bo’ladi. Shuning uchun uni to’liq deformatsiyani tez

kaytaraladigan qismi deb ataydilar.

Elastik deformatsiya yuzlab soat ichida namoen bo’ladi. Ammo tajriba

o’tkazganda kuzatuv bir necha soat bilan cheklanadi. Shu vaqt ichida

ulchanadigan deformatsiyani qismi - syokin kaytariluvchi deb aytiladi. Dam olish

vaqtida namoen bo’lishga ulgurmagan elastik deformatsiyani bir qismi plastik

deformatsiya tarkibiga utadi va uni xakikiy mikdorini birmuncha oshiradi.

Shuning uchun uni deformatsiyani koldik qismi deb aytiladi. Shuni ta"kidlash

kerakki, ulchangan to’liq deformatsiya va uni qismlarini kiymati shartli bo’ladi,

chunki deformatsiya relaksatsiyasini namoen bo’lishi tashki muxit, asbob

sezgirligi va boshqa faktorlarga bog`liq bo’ladi.

Vaqt. Cho’zganda ham, dam olishda ham to’qimachilik materiallarini

deformatsiya relaksatsiyasi uzok vaqt davom etadi. Masalan, gazlamalarda

muvozanat xolat asosan cho’zganda - 100-200 soat, dam olishda esa 300-400soatdan

keyin urnatiladi. Trikotajda bu undan ham ko’p. Grafiklardan kurinib turibdiki,

relaksatsiya jarayoni dastlab-ki davrda jadal utadi. Vaqt utishi bilan deformatsiya

relaksatsiyasi sunib koladi va nisbatan muvozanat xolat urnatiladi.

Statik yuk mikdori . Materialga ta’sir etadigan statik (o’zgarmas) yuk mikdori

to’liq deformatsiya va uni qismlarini jiddiy o’zgartiradi. Yukni ko’payishi to’liq

deformatsiyani ortishiga va uni qismlarini o’zgarishiga olib keladi. Gazlamalarda

koldik deformatsiyani ulushi ortishi, tez va syokinkaytariluvchi qismlarni ulushi

kamayadi.

Materialni tuzilishi. To’liq deformatsiya va uni qismlarini namoen bo’lishiga

gazlamani tuzilishiga ham bog`liq bo’ladi: zichligi, o’rilish turi, pardozlash

harakteri va boshqa. Trikotajni deformatsiyalanishini uziga xos xususiyati bo’ladi,

sababi xalkali tuzilishi.

Statik yukni bir oz ko’payishi kiska muddatda to’liq deformatsiyani ortishiga

olib keladi, bunda asosan uni qayishqoq qismi rivojlanadi. Vaqt utishi bilan

kaytariluvchi qismi kamayadi, kaytarilmas ortadi. Statik yukni keskin ko’payishi

kaytarilmas qismi ulushini qismini ortishiga olib keladi.

Nam va harorat. Relaksatsiya jarayonlarini utishiga namlik va harorat katta

ta’sir etadi. Suv buglarini yutganda yoki suvga chuktirilganda uni zarrachalari

material zarrachalari orasiga kirib, ularni alokalarini sustlashtiradi. Natijada to’liq deformatsiya namlik oshganda ortadi (asosan koldik qismi). Haroratning oshishi

relaksatsiya jarayonini jonlashtiradi.

Asboblar. Ikki turdagi asboblar qollanadi:

1) nusxani doimiy chuzilgan xolatda saklaydigan (ekstenzometr)

2) nusxani doimiy yuk ta’sirida saklaydigan (relaksometr)

Ko’p davrli cho’zish xarakteristikalari. Kiyimlarni ishlab chiqarishda va

ayniqsa, foydalanganda material ko’p marta takrorlanadigan chuzilish qabul qiladi.

Bu esa material tuzilishida o’zgarishlarni chorlaydi va uni xossalarini yomonlashiga

olib keladi. Kiyimda bu jarayon uning kattaligi va shaklini o’zgarishini chorlaydi,

ayrim joylarda shishlar paydo bo’ladi (tirsak va boshqa). To’qimachilik materialiga

ko’p karrali cho’zish ta’sirini o’rganish uni texnologik va ekspluatatsiya xossalarini

tularoq baxolashga imkoniyat yaratadi. Ko’pkarrali deformatsiya ta’sirida material

tuzilishi va xossalarini asta-syokin o’zgarish jarayoni toliqish deb aytadilar.

Tolikish natijasida materialda tolikkanlik paydo bo’ladi. Tolikkanlik -material

massasi kamaymasdan, xossalarini keskin emonlanishi yoki buzilishiga aytiladi.

Ko’pkarrali ta’sirni dastlabki davrida material deformatsiyalanadi, ammo uni

tuzilishi odatda mustaxkamlanadi. Bunda dastlab koldik tsiklik deformatsiya tez

ortib boradi. Keyin material tuzilishi bir oz tartibga kelishi natijasida koldik

deformatsiyani ortishi deyarli tuxtaydi. Buni sababi shundaki, dastlabki davrda

bushalokalar buziladi, tuzilish elementlari qaytadan saflanadi, yangi aloqalar paydo

bo’ladi. Shu bilan birgalikda tolalar ip uki buyicha, makromolekulalar tolalar uki

buyicha orientirlashadi (saflanadi). Natijada material mustaxkamlanadi.

Keyinchalik ko’pkarrali cho’zishlar sonini ko’payishi material tuzilishi va

xossalarida o’zgarishlarni deyarli chorlamaydi. Sababi material yangi sharoitlarga

moslashadi. Yuk ta’siriga qarshilik ko’rsatadigan tashki va ichki aloqalar, qayishqoq

va relaksatsiya davri kichik bo’lgan elastik tsiklik deformatsiya sifatida namoen

bo’ladilar. Bu sharoitlarda material un minglab tsikllarga chida oladi. Ko’pkarrali

ta’sirni yakunlovchi qismida (un va yuz minglab tsikl) material tolikishi sababi

tolikkanlik boshlanadi. Toliqqanlik ayrim bush yoki nukson bor joylarda yuz beradi.

Bu davrda materialda qoldiq tsiklik deformatsiya jadal rivojlanadi va natijada u

buziladi. Materialni ko’pkarrali cho’zganda kuyidagi xarakteristikalarni oladilar:

chidamlilik, uzoqqa chidamlik, qoldiq tsiklik deformatsiya va chidamlilik chegarasi.