Toshkent kimyo-texnologiya instituti

1.1. To’qimachilik materiallarning sinflanishi

To’qimachilik materiallarning asosiy tuzilish elementlari bu tola va iplar. To’qimachilik tolasi - egiluvchan va pishiq, ko’ndalang kesimi kichik va uzunligi chegaralangan jism bo’lib, u to’qimachilik materiallarni ishlab chiqarishda qo’llaniladi. To’qimachilik ipi - egiluvchan, pishiq, ko’ndalang kesimi kichik va uzunligi chegaralanmagan jism bulib, u to’qimachilik materiallarini ishlab chikarishda qo’llaniladi. Elementar tola va ip - uzunasiga ajralmaydigan yakka ip bo’lib kompleks iplarni tashkil qiladi. Kompleks tola va iplar – bo’ylama birlashtirilgan elementar tola yoki iplardan tashkil topgan. To’qimachilik materiallarida juda ko’p va turli kimyoviy tarkib, tuzilish va xossalarga ega bulgan tola va iplar qo’llanadi. Ularni o’rganishni yengillashtirish uchun sinflashtiradilar. Sinflashtirishning asosida - tolalarning kelib chiqishi (olinish usuli) va kimyoviy tarkibi qo’yilgan. Kelib chiqishi buyicha xamma tolalar tabiiy va kimyoviyga bo’linadi. Tabiiy tolalarga- o’simliklar, jonivorlar va minerallardan olinadigan tolalar kiradi. Kimoviy tolalarni -zavodlarda tabiiy eki sintetik yuqori molekulali birikmalardan (polimer) shakllantirish yo’li bilan olinadi. O’simlik tolalari sellyulozadan tashkil topgan.Ularni o’simlik urugining sirtidan (paxta),poyasidan (zigir,kanop,jut va boshkalar) va bargida (abaka, sezal) oladilar. Jonivorlardan olinadigan tolalar oqsillardan tashkil topgan: keratin (jun), fibroin va seritsindan (ipak). Sun’iy tolalarni -tabiatda tayer xolda uchraydigan yukori molekulali birikmalardan (sellyuloza, oqsil) oladilar. Sintetik tolalarni -tabiatda uchraydigan (ko’mir, gaz, neft) kichik molekulali birikmalardan yukori molekulali birikmalarni sintez qilib oladilar.Geterozanjir tolalar deb, polimer zanjirida uglerod atomlaridan tashqari kislorod, azot kabi boshqa elementlar xam bo’lgan tolalarga aytiladi.Karbozanjir tolalar deb, polimer zanjiri faqat uglerod atomlaridan tashkil topgan tolalarga aytiladi.