Тошкент ирригация ва

13.3 –жадвал. Қорақалпоғистон Республикаси А.Р.Беруний туманидаги А.Камалова фермер хўжалиги эксплуатақия ишлари ва харажатлари

Иншоотлар номи	сони	Иш ҳажми /1-та учун/	Умумий Иш ҳажми	Харажарлар сўм	Ишнинг бажа- рилиш вақти
				1-та: жами учун:
Сув ўтказувчи ўлчагичларни таъмирлаш, дона
Сув ўтказгичлар, дона
Суғориш каналларини оқизиқлардан тозалаш,км
Кўприк ва йўлларни таъмирлаш, дона
Суғориш каналларини ўтралдан тозалаш. км
Коллекторлар ва ташлама- ларни тозалаш/чуқурлашти- риш/, км
Коллекторларни ўтлардан тозалаш, км
Тўғонлар, сув ўтказгич, сув ўлчагичлар, қувурлар ва бошқа таъмирлаш
Каналлар, трубалар ва ло- токлардаги фильтрацияга қар- ши қурилмаларни тиклаш, км
Каналлар бўйига дарахтлар ўтқазиш. км

Жами
1 га –ни таъмирлашга сарфланадиган харажатлар, сўмда:
Суғориш тизимларининг асосий техник-иқтисодий кўрсаткичлар
13.4-жадвал

Кўрсаткичлар	Ҳисоблаш формулалари ва белгилари	Ўлчами
Ишлаб чиқариш кучлари Ер захиралари Суғориш тизимлари ўтказиладиган ер майдони, нетто, минг га.
Шу жумладан шўр ва ботқоқ ерлар, суғориш тизимлари ўтказиладиган ер майдонига нисбатан, %- да
Ирригацион тайёрланган ер майдони, минг га
Сув захиралари тизимининг суғориш қобилияти, минг га
Ишлаб чиқариш асосий фондлари Ишлаб чиқариш фондининг умумий ҳажми. Млн сўм
Суғориш тизимлари ўтказилган ерлар, фонднинг солиштирма ҳажми, сўм/га Шу жумладан мелиорацияга белгиланган фондларнинг ҳажми, сўм/га
Бош сув олиш Иншоотининг сув ўтказувчанлиги, м^3/сек
1000 га-даги гидротехник Иншоотлар сони

Шу жумладан 100 га-ги хўжалик ички гидротехник Иншоотлар сони
Дренаж ва ташлама-коллектор тармоқларнинг солиштирма узунлиги, пог м/га
Доимий суғориш каналлар тизимининг Ф.И.К.
Ишлаб чиқаришнинг энергия билан таъминланганлигиМеҳнат ресурслври Ишлаб чиқаришда банд бўлган ишчилар сони
Бир ишчига тўғри келадиган ер майдони, га/одам
Ишчиларнинг техник фондлари билан таъминланганлиги, минг сўм/га
Меҳнатнингэнергия билан таъминланганлиги, квт/одам
П ишлаб чиқариш кучларидан фойдаланиш
Ер захиралари Мавжуд суғориладиган ерлар майдони, га
Ерларнинг суғоришга фойдаланиш

коэффициенти, Асосий экин майдони, минг га Асосий экин ҳосилдорлига, ц/га
Умумий суғориладиган ерлардаги жами ҳосилнинг баҳоси, млн сўм
1 га даги асосий экиндан олинган ҳосилнинг ўртача баҳоси. Сўм
Aсосий экиндан олинган ҳосилнинг баҳоси, млн сўм
1га даги асосий экиндан олинганҳосиланинг ўртача баҳоси, сўм
Суғориш тармоқлари ўтказилган ерларнинг ўртача ҳосилдорлиги,сўм/га
Сув заҳирилари тизим бошида суғоришга олинган сув ҳажми, млн м^3
Суғорилаг ерларнинг ҳар гектарига олиган сув миқдори, минг м^3/га
Хўжаликлардаги ҳар бир гектар суғрилган ерларга берилган сув миқдори, м^3/га
Фойдали истеъмол қилинган сув ҳажми, м^3
Сувдан фойдаланиш коэффициенти
Суғоришга берилган 1 м^3 сувдан олинган ҳосиланинг ҳажми, тийин/м^3
Ишлаб чиқариш асосий фондлар
1сўм асосий фондга ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ҳажми,сўм
Меҳнат русурслари
1 та ишчига бериладиган ўртача суғорилган ерлар. Га
1 та сувчига тўғри келадиган ерлар, га
Суғорилган ерларга кетган умумий меҳнат харажатлари. минг одам кун
1 га суғорилган ерга кетган меҳнат харажатлари, одам кун
Ершуносликдаги ўртача меҳнат унумдорлиги, сўм/одам.кун
Асосий экин бўйича меҳнат унумдорлиги, сўм/одам,кун
1 ишчига ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми, минг сўм
Ш. Маҳсулотни ишлаб чиқаришга кетган ҳаражат ва маҳсулотнинг ўз баҳоси

Ҳар йилги маҳсулотни ишлаб чиқаришга кетган ҳаражатнинг умумий йиғиндиси, сўм
Шу жумладан СТБ бўйича хўжаликлараро мелиоратив ҳаражатлар, минг,сўм
Асосий экинни ўстиришга кетган харажатлар млн, сўм
1 га суғорилган ердаги ўртача харажатлар сўм
Хўжаликлараро мелиоратив харакатларининг солиштирма ўлчами, сўм/га
1 га асосий эканни ўстиришдаги ўртача харакатлр, сўм
Асосий экин маҳсулотини 1 ц. нинг ўз баҳоси
Хўжаликка берилган сув баҳоси, тийин /м^3
Фойдали ишлатилган сув баҳоси, тийин /м^3
Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлиги
Соф фойда, млн.сўм
Асосий экиндан олинган соф фойда, млн.сўм
1 га суғорилган ердан олинган ўртача соф фойда, сўм
Асосий экин экилган 1 га майдондан олинган ўртача соф фойда. Сўм
Жами ишлаб чиқаришнинг рентабеллик даражаси, %
Асосий фонд баҳосининг 1 сўмига тўғри келадиган соф фойда/ самарадорлик коэффициенти /, сўм
1 та ишчга тўғри келадиган соф фойда , сўм
Мавжуд даромадлилик даражасида капитал харажатларни қоплаш даври, йил

14. 
    ОҚОВА СУВЛАР ТИЗИМЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
    
    1. 
       ОҚОВА СУВЛАРЛАР ТИЗИМЛАРИНИНГ ТУРЛАРИ
       

0қава сувларнинг тизимларнинг турлари (ёпиқ очиқ ва туташган ) вауларнинг таркиби табиий ва хўжалик шароитлари ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади.Экологик, мелиоратив, санитар- эпидемологик шароитларга купроқ жавоб берадиган ёпиқ ва туташган тизимлар бўлиб хисобланади. Жохон давлатларида хосил бўладиган оқова сувлар қуйидаги турларга бўлинади:

1. 
   Чорвачиликда пайдо бўладиган оқова сувлар
   
2. 
   Коммунал хўжаликларда
   
3. 
   Шаҳарларда
   
4. 
   Суғориладиган майдон ерларида (дренаж ва зовурлар оқими)
   
5. 
   Дул ва муссон ёғингарчиликларда
   
6. 
   Саноат, энергитика, завод ва фабрикаларда ишлатиладиган сувлар ташламаларни
   

Экологик ва санитар-эпидемологик шароитларни яхшилаш ва атроф мухитни мухофаза қилиш учун гидромелиоратив тизимлар айланма шаклда лойиҳаланади. Оқава сув ёрдамида суғориладиган дехқончилик майдонларидаги (СДМ) ташлама ва сизот сувлардир. Шахар оқава сувларидан фойдаланиш. Усули 12.1 чизмада кўрсатилган
Суғориладиган майдонларнинг шўрланишига ва ер ости сувларининг сатхи яқин бўлишига (3 метргача) , уларнинг бактерияологик ифлосланишига йул қуймаслик учун ёпиқ сугориш тизимлар
14.1-чизма Шаҳар оқова сувларидан фойдаланиш усули
Чорвочилик комплекисидан чиққан оқовалардан суғоришда фойдаланиш 14.2-чизмада келтирилган.
Механик усулда тозалаш усули
14.2-чизма. Чорвочилик комплекисидан чиққан оқовалардан суғоришда фойдаланиш чизмаси:
ЧК-Чорвачилик комплекси. Ғ-ғўнғ йиғиш. Т-тиндиргич, гунг йиғилиш жойи. ОТР-оқоваларни тиндирувчи резурвуар. А-аралаштирувчи. СДМ- суғориладиғандеҳқончилик майдонларидан фойдаланиш ва зах қочириш учун коллектор тармоқларини лойиҳалаш зарур, Фойдали иш коэффициентини (ФИК) оширишни таъминлаш учун каналларда филҳтрацияға қарши қопламалар ишлатиш, нсв - канал суғориш тизимларидан ва ёпиқсуғориш қувурларидан фойдаланиш керак.
Суғориладиған дехдончилик майдонларидаги (СДМ) техник жихатдан такомиллашған суғориш тармоқларида оқава сувлардан суғоришда фойдаланиш учун, улар санитария-ғиғиена талаблариға жавоб бериши лозим ёки суғориш чатижасида тупроқлар ва ер ости сувлари патоғен микроблар билан ифлосланмаслиғи керак
Суғориладиған дехқончилик майдонларида суғориш тармоқларини рационал лойихалаш, қуриш ва фойдаланиш, шунинғдек уларни таксмиллаштириш йўллари ва усуллари критик, сонли талаб қилади.
Суғориш тизимлари сифати унинғсамарадорлиғи хисобланади ва у қуйидағи омиллар билан аниқланади: бетуҳтов ишлаши, тиклаш мумкинлиғи, доимийлиғи, ғеометрик параметрлари, тизимларни лойихалаш, қуриш ва ишлатиш бахоси.
Оқава сувларнин максимал рухсат этилган шўрланиш даражаси деб,суғориш натижасида тупроқ таркибидаги тузлар миқдоринингхар йил
давомида ўзгаришига олиб келмайдиган миқдорига айтилади ва Собольч хамда Дарабу формулалари ёрдамида хисобланади:
α ∗ М ∗ δ
^{С =} ν ∗ 10⁻⁵
α = ϐ − (α + ^𝐶+𝑉 ∗ 10⁻⁵)
М∗δ
с- суғсришда фсйдаланилған сувнинғ минералланиш дараяаси ғ/с;
α- тупроқнинг шўрланиш даражасининг курсаткичи, грамда 100 гтупроққа нисбатан;
М-тупроқ катламинингқалинлиги, м; В- суғоришгасарфланган сув миқдори, м га ;
α- кузатиш бошланишида тупрсқ таркибидаги эриган тузлар миқдори, 100 гга нисбатан;
ϐ– шунингўзи, кузатиш охирида 100 грамм тупроққа нисбаттан.
Оқавасувларнинг минералланишига боғлиқ (Израильсон формуласи ёрдамида) такрорий шўрланишнинг бошланишгача булгандаври аниқлаш зарур ( ер ости сувларинингсатхи 3 м дан паст бўлганда)
_М= 𝑆∗δ∗Х _{∗ 10−2}
C
бу ерда :
М - суғсришга берилган сувнинг рухсат этилган қалинлиги, м.
S - тупроқдаги тузларнинг чегаравий рухсат этилган миқдори, 100 г
нисбатан
С - оқава сувларнинг минералланиш даражаси, г л Н - тупроққатламининг намланган қалинлиги, м

14.3-расм. Чорвачилик комплексидаги оқова сувлардан фойдаланиб суғориладиган деҳқончилик майдонларидаги суғориш тизимларининг элементлари:
И. Чорвачилик комплекси, 2. Насосстанцияси. 3. Карантин сиғими. 4.
Ажратич қуридма. 5. Қаттиқ заррачалар майдончаси. 6. Аэростат Аэрот 7. До- зодорация учун сиғим. 8. Тупловчилар. 9. Оқимларниқабул қилувчи хона.10. Ер усти сувлари билан аралаштириш резервуари. ИИ. Суғориладиган деҳончилик майдони. 12. Суғсриш тизимлари. 13. Зовурлар тармоғи . 14. Зарур сувлари йиғиладиган ховуз.
Оқова сувлар билан суғориладиган тизимларнинг кибернетик схемаси асосида бошқариш 14.4-расмда келтирилган
14.4-расм. Оқова сувлар билан суғориладиган тизимларнинг кибернетик схемаси асосида бошқариш.
Шартли белгилар:
I. Бошланғич бўлим. 2. Хўжаликлараро тизим ва Иншоотлар
3. Хўжалик тизими ва Иншоотлар. ИВ. даладаги суғсриш техникаси:
И. Бассийнли бошқариш.2. Тизимли бошқариш (ирригациятизимлари бошқармаси ИТБ) 3. Хўжалик хизмати Р₁ Р₂ тизимлари резурвуари (ростловчилар) X- тизимларига кириш. У- тизимлардан чиқиш: туташган чизиқлар ахборот, узилган чизиқлар маъмурий таъсир.
Суғориладиган деҳқончилик майдончаларидаги суғориш тизимларидан фойдаланиш ва такомиллаштириш учун лойихалаш ва қуриш вақтида уларнинг планда жойланишига алохида эътибор бериш керак.

Суғориш тизимларида сув оқимининг бошқарилишини таъминланиши

максимал (энг кўп) сув ўтказувчанликка ва минимал (энг қисқа) ўзунликка эга бўлиши керак. Шунинг учун суғориладиган деҳқончилик майдонлари хўжалик ички суғориш каналларини нов канал тизимида (сув оқимининг бошқарилишини хисобга олиб) ва нов-каналдан сув олиб таркатишда эгулувчан шланкалар лойиҳаланиши керак.

𝑄^нет =қ_э·^𝑃с.ш
л/с

с.ш _α
Бу ерда: қ_э –эгатга бериладиган сув сарфи л/с
𝑙с. ш –суғориш шлангасининг ўзунлиги, м
α - эгатлараро масофа, м