Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi

Bugungi dunyodagi g‘oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning yo‘nalishlari quyidagilarga bo‘linadi:

Progressiv

a) tinchlik, barqarorlik va taraqqiyot;

b) millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik

v) inson erkinligi va shaxs kamoloti

g) umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi

Reaksion

a) urush, qurollanish, terrorizm va ekstremizm

b) irqchilik, millatchilik, diniy aqidaparastlik

v) totalitarizm, mustabidlik g‘oyasi asosidagi faoliyatlar

g) egoizm, mahalliychilik, tor manfaatlar ustuvorligi
Muayyan g‘oyani ilgari suruvchi, targ‘ibot va tashviqotning turli usul, vositalari orqali odamlar ongi, ruhiyatiga ta’sir etuvchi kishilar uyushmasi, tashkilot yoki muassasalari asosida tashkil etilgan mafkuraviy markazlar favoliyati g‘oyaviy-mafkuraviy ziddiyatlar jarayonida yanada keskinlashadi. O‘zining xarakteri, maqsadiga qarab ma’lum partiya, guruh, kishilar uyushmasi yoki davlat mafkuraviy markaz yadrosini tashkil etishi mumkin. Ularning o‘z harakat dasturi, mafkurani targ‘ib qilish vositalari, usullariga ega bo‘lib, unda muayyan g‘oyaga ishontirish, uyushtirish, safarbar etish, ma’naviy-ruhiy rag‘tbatlantirish, g‘oyaviy tarbiyalash, mafkuraviy immunitetni saqlash kabilar muhim o‘rin tutadi. SHuningdek ular o‘z faoliyatlarini yashirin va oshkora yo‘l bilan amalga oshiradilar.

Jahon tajribasidan shu narsa ma’lumki, ayrim mafkura markazlari, masalan, fashizm o‘z maqsadlarini oshkora e’lon qilib, zo‘ravonlik yo‘li bilan singdirgan. Mafkurani yashrin yo‘l bilan targ‘ib qilishda vayron qiluvchi g‘oya o‘zining soxta jozibasi, aldov va makr bilan omma ongini zaharlab, jamiyatda hukmron mavqeni egallab olishiga alohida e’tibor berilgan. Bu jarayonning eng muhim xusmusiyatlaridan biri – turli mamlakatlarni mafkuraviy zabt etish g‘oyat katta iqtisodiy manfaatlar bilan chirmashib ketganidir.

Agar tarix sahifalariga ko‘z tashlaydigan bo‘lsak, kuchli davlatlar zaif mamlakatlarni ochiqdan-ochiq bosib olib, ularga o‘z hukmini o‘tkazgan bo‘lsa, XX asr oxiriga kelib, bunday siyosat yangi bir shakl kasb etdi. Hozirgi vaqtda qudratli davlatlar va muayyan siyosiy markazlar o‘z maqsadlariga erishish uchun avvalo zabt etmoqchim, o‘z ta’sir doirasiga olmoqchi bo‘lgan mamlakatlarning aholisi ongini o‘ziga qaram qilishga intilish kuchaymoqda.

Bugun dunyo taraqqiyoti shu darajaga etdiki, endi mafkuraviy kurash, ma’naviy salohiyat etakchi o‘ringa chiqdi. Endi qurol-yaroqlar emas, balki «fikrga qarshi faqat fikr, g‘oyaga qarshi faqat g‘oya» bilan kurashib olg‘a borish mumkin. Kimning mafkurasi, milliy g‘oyasi kuchli bo‘lsa, o‘sha engib chiqadi.

Mafkuraviy kurash bir jamiyat, mamlakat ichida ham, xalqaro va davlatlararo miqyosda ham davom etmoqda.

Jamiyat hayotida mafkuraviy omillarning sezilarli ta’siri mavjudligini bir qarashdayoq sezish mumkin.

G‘arazli geosiyosiy maqsadlarga erishish yo‘lidagi mafkuraviy ta’sir o‘tkazishda eng avvalo bo‘lib tashla va hukmronlik qil degan qadimiy tamoyilga amal qilishga urinishni ta’kidlash zarur.

Bu tamoyilni ro‘yobga chiqarishning birinchi yo‘li mamlakat ichida ijtimoiy parokandalikni keltirib chiqarishdir. Va u jamiyat hayotining ijtimoiy, iqtisodiy siyosiy va ma’naviy sohalarida o‘ziga xos ko‘rinishda namoyon bo‘lmoqda. Masalan, mamlakatimizga nisbatan bu usul o‘tish davridagi ijtimoiy–iqtisodiy qiyinchiliklarni bo‘rttirib ko‘rsatish orqali aholining mavjud holatdan noroziligini uyg‘otish, o‘z nog‘oralariga o‘ynaydigan muxolifatchi kuchlarni yuzaga keltirish yo‘li bilan siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarishga bo‘lgan xarakatlarda namoyon bo‘ladi. Bu yo‘lda diniy omildan foydalanishga urinishlar ham kuzatilayotir. Ana shu holat ham «maqsad vositani oqlaydi» degan aqida g‘arazli geostrategik manfaatlarni ro‘yobga chiqarishning asosiy qoidasiga aylanayotganligini ko‘rsatadi.

«Bo‘lib tashla va hukmronlik qil» tamoyilini amalga oshirishning ikkinchi yo‘li mintaqa davlatlari o‘rtasida turli ziddiyatlarni yuzaga keltirishdir. Bu yo‘lning eng keng tarqalgan usuli go‘yoki mintaqada gegemonlikka talabgor bo‘lgan davlat borligini asoslash, ta’bir joiz bo‘lsa, shunday davlat obrazini yaratishdir. Bunday obrazlarning yaratilishi er yuzining turli nuqtalarida nizoli, kam deganda davlatlararo munosabatlarda tanglikni yuzaga keltirganligi to‘g‘risidagi misollarni istagancha topish mumkin. Bunday «obrazlar» yaratilishi natijasida mamlakatlarning moddiy-ma’naviy, ma’naviy-intellektual salohiyati jamiyat taraqqiyotini ta’minlash o‘rniga ana shu «obraz» ta’sirining oldini olishga yo‘naltirilmoqda. Natijada ikkinchi asosiy maqsadga - muayyan davlatni zaiflashtirish orqali o‘z «ittifoqchisiga» aylantirishga erishilmoqda.

Teng huquqli va o‘zaro foydali hamkorlik tamoyiliga amal qilish - geostrategik manfaatlarni ro‘yobga chiqarish va davlatlararo aloqalarni mustahkamlashning eng oqilona va to‘g‘ri yo‘lidir. O‘zbekiston o‘z mustaqilligining eng birinchi kunlaridayoq ana shu tamoyilga aml qilib kelmoqda. Negaki, bu tamoyil geostrategik manfaatlardagi uyg‘unlikka erishish va jahon miqyosida taraqqiyotni ta’minlash omilidir.

Mafkuraviy poligon – odamlar va xalqlarning qalbi va ongini egallashga qaratilgan turli g‘oyalarni sinov maydoni. Odatda poligon deganda qurol aslaha vatexnikani sinash, qo‘shinlarni harbiy tayyorgarlikdan o‘tkazish yoki harbiy sohada tadqiqotlar olib borish uchun mo‘ljallangan maxsus maydon tushguniladi.

Prezidentimiz ta’kidlaganidek, hozirgi davr g‘oyaviy qarama qarshiliklar murakkab tus olgan, mafkura poligonlariyadro poligonlaridan ham xavfliroq bo‘lib borayotgan davrdir.

Bugungi kunda mafkura poligonlarida muayyan guruhlar va davlatlar o‘zlarining g‘arazli manfaatlarini ifoda etayotgan turli jajovvuzkor g‘oyalarni sinovdan o‘tkazmoqdalar. Ularning ortidakishilarni, eng avvalo ma’naviy mafkuraviy jihatdan tobe qilish, pirovard natijada esa butkul qaram qilib olish maqsadi yotadi.

YAdro poligonlarini qaerda joylashganini, uning quvvatini, qanday maqsadga yo‘nalganligini muayyan darajada aniq bilish mumkin. Ammo, yovuz, yot mafkuraviy maqsadlarni qaerdan va qanday yo‘llar bilan va qaysi insonlar qalbini egallab olayotganligini osonlikcha bilib bo‘lmaydi.

Mafkuraviy profilaktika – ijtimoiy istitutlar tomonidan amalga oshirilayotgan turli shakllardagi g‘oyaviy – tarbiyaviy, ma’naviy-mafkuraviy ishlar majmui bo‘lib, u butun g‘oyaviy tarbiya tizimini qamrab oladi. Mafkuraviy profilaktika bo‘shliqni tugatish, mafkuraviy parokandalikni oldini olish yoki biror – bir hudud, qatlam, guruhni yot va zararli g‘oyalar ta’siridan xalos qilish mafsadida amalga oshiriladi. Bunda g‘oyaviy ta’sirning turli xil usul va yo‘llaridan foydalaniladi, turli vositalar qo‘llaniladi. Mafkuraviy profilaktika tezkor va qisqa sur’atlarda yoki asta sekin, bosqichma bosqich amalga oshirilishi mumkin. Birinchi holatda zudlik bilan chora tadbirlar qo‘llash lozim bo‘lsa, ikkinchi holatda doimiy va sobit qadamlik bilan ish olib borish ko‘proq natija beradi. Mafkuraviy immunitet tizimini shakllantirishda ham mafkuraviy profilaktikaning o‘rni katta. Zero, u mohiyatan yot g‘oyalarning kirib kelishining oldini lish va ularni yo‘qotishga qaratilgan chora tadbirlarga tayanadi. Ta’lim tarbiya va targ‘ibot tashviqot tizimi mafkuraviy profilaktikani amalga oshirishga yordam beradi. Sog‘lom mafkurani xalq qalbi va ongiga singdirishga xizmat qiladigan ijtimoiy tuzilmalar, oila, maktab, mahalla, davlat va jamoat tashkilotlari ham unda o‘z o‘rniga ega. SHuningdek, Vatan, xalq manfaatlarini, do‘stlik va birodarlikni, o‘zaro hurmat va bag‘rikenglikni targ‘ib tashviq etuvchi ma’naviy ma’rifiy tadbirlar mafkuraviy profilaktikani amalga oshirish shakllaridir.

Mafkuraviy immunitet

Prezidentimiz Islom Karimovning “Fidokor” gazetasi muxbiri savolariga javoblarida ilk marta “Mafkuraviy immunitet” tushunchasini qo‘llaydilar. Ma’lumki, har qanday kasallikning oldini olish uchun, avvalo kishi orgaizmida unga qarshi immunitet hosil qilinadi. Biz hg‘am farzandlarimiz yuragida Ona Vatanga, boy tariximizga, ota bobolarimizning muqaddas diniga sog‘lom mungosabatni qaror toptirishimiz, ta’bir joiz bo‘lsa, ularning mafkuraviy immunitetini kuchaytirishimiz zarur. Toki ular milliy ildizlari baquvvat, dunyoni chuqur anglaydigan, zamoln taraqqiyoti bilan barobar qadam tashlaydigan insonlar bo‘lib etishsinlar. degan fikrni ilgai suradi yurtdoshimiz¹⁹.

Mafkuraviy immunitet- shaxs ijtimoiy guruщ, millat, jamiyatni turli zararli g‘oyaviy ta’sirlardan himoya qilishga xizmat qiladigan g‘oyaviy-nazariy qarashlar va qadriyatlar tizimi.

Immunitet (lot. –ozod bыlish, qutulish) tibbiy tushuncha bo‘lib, organizmni doimiy ichki muayyanligini saqlashi, o‘zini turli ta’sirlardan, tashqi infeksiyalar kirib kelishidan himoya qilishga qodir bo‘lgan reaksiyalar majmui tushuniladi. Sodda qilib aytganda immunitet-kishi organizmininng turli kasalliklardan himoya qila olish qobiliyatidir. YUqoridagilardan farqli o‘laroq, insonning umumiy immunitet tizimi tug‘ma bo‘lsa, mafkuraviy immunitetni shakllantirib borish zarur. U har bir avlod uchun o‘ziga xos xususiyatga ega. Immunitet tizimi shakllangandagina jamiyatda mafkuraviy daxlsizlikni ta’minlash mumkin. Mafkuraviy immunitet tizimining asosiy va birinchi elementi – bu bilim. Ammo, bilimlarning turi ko‘p. Buyuk davlatchilik shovinizmi yoki agressiv millatchilik mafakurasi tarafdorlari ham muayyan “bilim”larga tayanadilar, albatta. SHunday ekan, mafkuraviy immunitet tizimidagi bilimlar ob’ektiv bo‘lishi, voqelikni to‘g‘ri va to‘liq aks ettirishi, inson ma’naviyatini boyitishi va jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishi lozim. Ular o‘z mohiyat e’tiboriga ko‘ra, Vatan va millat manfaatlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lmog‘i kerak. Mafkuraviy immunitetning ikkinchi asosiy elementi ilg‘or bilimlar zamirida shakllanadigan baholar, qadriyatlar tizimidir. Zeror, bilimlar qanchalik ob’ektiv va chuqur bo‘lsa, uning zamirida yuzaga kelgan qadriyatlar ham shunchalik mustahkam bo‘ladi. Qadriyatlar tizimi mafkuraviy immunitetning imkoniyatlarini belgilab beradi va zararli g‘oyalar yo‘lida mustahkam qalqon bo‘lib xizmat qiladi. Ammo, bilimlar va qadriyatlar tizimi mavjudligining o‘zi mafkuraviy immunitetning iohiyatini to‘liq ifoda eta olmaydi. Zero, bu ikki element mafkuraviy immunitetning uchinchi muhim elementi, ya’ni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy-ma’rifiy sohalardagi maqsadlar tizimi bo‘lmas ekan, inson , millat yoki jamiyat goh oshkora, goh pinhona mafkuraviy tazyiqlarga duchor bo‘laveradi.

Xalqimizni turli g‘oyaviy va mafkuraviy tahdidlardan asrash, jamiyatda mafkuraviy immuniet hosil qilish uchun uni, avvalo, taraqqiyot qonunlarini chuqur aks ettiradigan sog‘lom, insonparvar g‘oya va mafkura bilan qurollantirish kerak. O‘zligimizni , odob – axloqimizni, merosimiz, qadriyatlarimiz va milliy ruhimizni zararli g‘oyalar va mafkuralar ta’siridan avaylab-asrash, ularga qarshi fuqarolarimiz va yoshlarimiz qalbida mafkuraviy immunitetni akllantirish orqaligina milatni asrash mumkin.

Mafkuraviy tarbiya - inson, ijtimoiy guruh, millat, jamiyat dunyoqarashini shakllantirishga, ularni muayyan maqsadlarni ifoda etadigan g‘oyaviy bilimlarbilan qurollantirishga yo‘naltirilgan jarayon.

Mafkuraviy ta’sir – mafkuraviy jarayonning eng muhim sturkturaviy komponentlaridanbiridir. Mafkuraviy ta’sir ikki asosiy – to‘g‘ri, bevosita va o‘zaro aloqadorlikka asoslangan bilvosita shakllar yordamida amalga oshiriladi. Mafkuraviy ta’sir samaradorligi mafkuraviy ta’sir ob’ekti va sub’ektigabog‘liq bo‘ladi. CHunonchi, mafkuraviyta’sir samaradorligi mafkuraviy ta’sir o‘tkazilishi lozim bo‘lgan kishiarning (ob’ekt) ma’lumotdarajasi, madaniy saviyasigabog‘liqbo‘lsa, o‘z navbatida mafkuraviy ta’sir o‘tkazayotgan idoralar,tarbiyaviy muasssalar, targ‘ibot va tashviqotchilar (sub’ekt) amalga oshirayotgan mafkuraviy tadbirlar mazmuni va shakliga, mafkura xodimlarining professional mahoratiga bog‘liq bo‘ladi. Mafkuraviy ta’sir o‘tkazilishi lozim bo‘lgan kishilarning ma’lumot darajasi, madaniy, axloqiy, huquqiy, siyosiy saviyasi qanchabaland bo‘lsa, mafkuraviy ta’sir samaradorligi shunchayuqori bo‘ladi. O‘z navbatida mafkuraviy ta’sir samaradorligi uning ob’ekti bilan sub’ekti orasidagi o‘zaro aloqadorlik mexanizmining mustahkamligigabog‘liq.

Mafkuraviy markazlar - muayyan g‘oyani ilgari suruvchi, targ‘ibot va tashviqontinng turli usul, vositalariorqali odamlar ongi, ruhiyatiga ta’sir etuvchi kshilar uyushmasi, tashkilot yoki muassasalardir.

Mafkuraviy bo‘shliq – jamiyat, davlat vamehnat jamoalarida vujudga kelgan vaziyat, ijtimoiy muhit tarbiyaviy mafkuraviy ishlarning zaiflashib qolishi. Bunday sharoitda fuqarolar ongi va faoliyatida turli mish mishlar, safsatalar ustuvorlik qila boshlaydi. Kishilar hatti harakatini bo‘shanglik, loqaydlik, befarqlik egallab oladi.ruhiyatida hech narsaga aralashmaslik ustun keladi.

Barqarorlik- (ijtimoiy)- jamiyatdagi tinch-totuvlik va uni mustahkamlash uchun shart-sharoitning mavjudligi; ijtimoiy qatlamlar, kuchlar va siyosiy partiyalar o‘rtasidagi hamjihatlik vaziyati; davlat, jamoat tashkilotlari, fuqarolar o‘rtasidagi ijtimoiy kelishuv holatining muttasil davom etishi va b. G‘arb olimlari Barqarorlik beqarorlikning arafasi yoki muayyan beqarorlikdan keyingi holati, jamiyatning yangi beqarorlik oldidan tin olish davri, degan fikrni ilgari surganlar. Bundan farqli tarzda T.Parsons «ijtimoiy tizimning barqarorlik qoidalari»ni ishlab chiqishga harakat qilgan. Uning fikricha, har qanday barqaror jamiyatning ijtimoiy tuzilishini tashkil etadigan elementlar faoliyati o‘zaro uyg‘un bo‘lishi shart. Ana shu uyg‘unlik doimiy barqarorlik omilidir. Bunda davlatning vazifasi jamiyatning eng kichik bo‘g‘inlari, jamoalar, tashkilotlar, idoralar orasidagi mutanosiblikni saqlash va mustahkamlashdan iborat. Agar davlat buning uddasidan chiqa olsa, u jamiyatni barqaror rivojlanishini ta’minlaydigan boshqaruvchi (regulyator) vazifasini ado etadi. Bu esa, o‘z navbatida, davlatning muayyan islohotlarni amalga oshirishi uchun imkoniyat yaratadi. T.Parsonsning bu qarashlari ko‘pgina G‘arb mamlakatlari mutaxassislari tomonidan e’tirof qilingan. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin ijtimoiy barqarorlikka erishish va uni mustahkamlashga katta e’tibor bermoqda. Barqarorlik jamiyat taraqqiyotining, islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirishning asosiy shartidir.

Barqarorlik shartlari :

1. Ma’naviy qadriyatlar va milliy o‘zlikni anglashning tiklanishi;

2. Davlatchilikni shakllantirish va mudofaa qobiliyatini mustahkamlash;

3. Demokratik institutlarni va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish;

4. Bozor munosabatlarining qaror topishi va mulkdolar sinfining shakllanishi;

5. Kuchli ijtimoiy siyosat va aholi ijtimoiy faolligining ortishi;

6. Jug‘rofiy-strategik imkoniyatlar va tabiiy xom-ashyo resurslari;

7. Inson salohiyati, ijtimoiy va ishlab chiqarish infrastrukturasi;

8. Keng ko‘lamli o‘zgarishlar va hamkorlik kafolatlari;

9. Jahon hamjamiyati bilan hamkorlik.

(I.Karimov. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. 83-85 b. Hushyorlikka da’vat. 21-23 b)

SHu unutmasligimiz kerakki, jamiyat rivojlanishida yuqorida ta’kidlaganimizdek, g‘ovviy-mafkuraviy hamkorlikning ahamiyati muhimdir. G‘oyaviy-mafkuraviy hamkorlikning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va huquqiy asoslariga alohida e’tibor berishimiz kerak. Masalan O‘zbekistonning tashqi siyosiy-iqtisodiy aloqalarini yo‘lga qo‘yilishida quyidagi tamoyillar birinchi o‘ringa chiqqanligini ko‘rishimiz mumkin:

1.O‘zaro manfaatlarni har tomonlama hisobga olgan holda;

2.Teng huquqlilik va o‘zaro manfaatdorlik, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik.

3.Mafkuralar xilma-xilligidan qat’iy nazar hamkorlik uchun ochiqlik, umuminsoniy qadriyatlarga, tinchlik va xavfsizlikni saqlashga sodiqlik.

4.Xalqaro huquq normalarining davlat ichki normalaridan ustunligi.

5. Tashqi aloqalarni ham ikki tomonlama, ham ko‘p tomonlama kelishuvlar asosida rivojlantirish.

Demak, bundan ko‘rinib turibdiki, tashqi siyosatga tinchlik, barqarorlik, hamkorlik g‘oyalari asos qilib olingan. Mamlakatimizning jahon xalqlari tinchligi va xavfsizligiga mos bo‘lib tushgan tinchliksevar tashqi siyosati uning jahonda mustaqil davlat sifatida tezda tan olinishini ta’minladi. Bugun O‘zbekiston 120 dan ortiq davlatlar bilan aynan ana shu g‘oya ostida diplomatik, siyosiy, iqtisodiy. Ilmiy-texnikaviy va madaniy aloqalar olib bormoqda.

O‘zbekiston Respublikasining «Tashqi siyosiy faoliyatning asosiy prinsiplari to‘g‘risida», «CHet el investorlari va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida», «Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida»gi Qonunlari uning xalqaro maydonda faol va keng ko‘lamli hamkorlik qilishi uchun huquqiy kafolat bo‘lib xizmat qilmoqda.

Jamiyatni erkinlashtirish milliy g‘oyani xalqimiz qalbi va ongiga singdirishning muhim shartidir. Milliy g‘oya siyosiy voqelikni uyg‘unlashtirib, turli shaxslar, ijtimoiy guruhlar ehtiyojlarini mutanosiblashtiradi, ularni mavjud imkoniyatlar asosida bir–biri bilan yaqinlashtiradi va shu ma’noda demokratik qadriyatlarning nufuzini oshiradi. Kishilar ongini mahalliychilik, urug‘-aymoqchilik, milliy mahdudlik kabi ijtimoiy illatlar asoratidan poklash, yot g‘oyalarga nisbatan mafkuraviy immunitetni shakllantirish, mafkuraviy kurashda to‘g‘ri yo‘l tanlash va jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish, milliy g‘oyani xalqimizning qalbi va ongiga teran singdirish bilan bog‘lash hozirgi davrdagi eng muhim vazifalardandir.

Milliy g‘oya kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari borish konsepsiyasiga asoslanadi va shundan kelib chiqib, u siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha sohalarini erkinlashtirishda manfaatlar-maqsadlar uyg‘unligini ta’minlovchi omil bo‘lib xizmat qiladi.

Mamlakatimiz XXI asrning dastlabki yillarida o‘z rivojlanishining aniq yo‘nalishlarini belgilab oldi. Ijtimoiy–siyosiy hayotni erkinlashtirish o‘zining ma’no va mohiyatiga ko‘ra, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha o‘zgarishlarning asosiy bo‘g‘ini ekanligi bilan xarakterlanadi. Mustaqillik yillaridagi erkinlashtirish jarayonlari, jamiyatni demokratiyalashtirish natijalari bu yo‘lda erishilgan dastlabki bosqich sifatida baholanmoqda. Ayni chog‘da, iqtisodiy, siyosiy sohani, huquqiy demokratik davlat hamda fuqarolik jamiyati qurilishini yanada erkinlashtirish bilan bog‘liq aniq vazifalar belgilab olindi.

Prezidentimiz Islom Karimovning Ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining to‘qqizinchi sessiyasida «O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari» nomli ma’ruzasida Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligiga erishishdek ezgu niyatlarimizni ro‘yobga chiqarish maqsadida belgilab olingan strategik yo‘limiz va siyosatimizning ustuvor yo‘nalishi va tamoyillari aniq-ravon ifodalab berildi.

Istiqlolimizning ilk kunlaridanoq xalqimizning eski, qotib qolgan mafkuraviy aqidalardan voz kechib, ma’naviy yangilanishiga, odamlarning qalbi va ongiga milliy g‘oya tamoyillarini singdirishga qaratilgan aniq siyosat olib borayotganligi, bu esa o‘z navbatida yurtdoshlarimizning tafakkurini o‘zgartirishda, islohotlarni joriy etishda yangicha yondashuvlarni shakllantirish, jamiyatimizda diniy bag‘rikenglik, millatlararo totuvlik va barcha ijtimoiy guruhlar o‘rtasida ahillikni mustahkamlashda sezilarli ishlar qilinayotgani natijasida mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy barqarorlik va fuqarolar totuvligini saqlab qolishga muvaffaq bo‘linmoqda.

Barchamizga yaxshi ma’lumki, fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etishning eng muhim qismi, ma’naviyat va ma’rifat sohasida barkamol shaxsni shakllantirish borasida uzluksiz ish olib borishdan iborat. Bu hayotiy, biz hamisha amal qiladigan tamoyil jamiyat rivojining asosi va shartiga aylanmog‘i hamda o‘zida yaxlit bir tizimni mujassam etmog‘i lozim. Bu tizim markazida ma’naviyat, axloq-odob, ma’rifat kabi o‘lmas qadriyatlar turmog‘i kerak. Mana shu uch buyuk qadriyatni xalqimiz asrlar davomida e’zozlab kelgan. Bizning muqaddas dinimiz ham, butun SHarq falsafasi ham bu qadriyatlarni ulug‘lagan, ularni ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim shartlari deb bilgan. Mana shunday chinakam insoniy fazilatlarga ega bo‘lgan yoki shunga intilgan odam demokratiya ne’matlarining oddiy iste’molchisi emas, balki ularning faol yaratuvchisi va himoyachisiga aylanadi. Ana shunda demokratiya va fuqarolik jamiyati asoslarini amalda barpo etish, inson haq-huquqlarini va erkinliklarini ta’minlash mumkin bo‘ladi. SHundagina inson o‘z mamlakatining tom ma’nodagi munosib fuqarosi bo‘la oladi. Darhaqiqat, buyuk ajdodimiz Abu Nasr Farobiyning «Fozil odamlar shahri» asaridagi bilim, fan, axloq va ma’rifat sohasida yuksak darajaga ko‘tarilgan jamiyatgina ijtimoiy taraqqiyotda samarali natijalarga erisha olishi mumkin, degan fikrida juda katta ma’no bor.

Ma’lumki, erkinlik mavhum tushuncha emas. Erkinlikning tabiatini anglash uchun uning namoyon bo‘lish shart–sharoitlarini, insonning mavjudligi va jamiyatdagi o‘rnini hisobga olish lozim.

Erkinlik ijtimoiy tushuncha. U insonlar o‘rtasidagi o‘zaro ijtimoiy munosabatlarda ro‘yobga chiqadi. SHuning uchun jamiyatdan tashqarida erkinlik bo‘lmaydi. Jamiyatda erkinlikni tushunish va amalga oshirish mamlakatda ustuvor bo‘lgan milliy madaniy, tarixiy, diniy va boshqa tartibotlar, qonun-qoidalar hamda qadriyatlarga, ularning xarakteri, mazmuniga bog‘liq bo‘ladi. Erkinlikni anglash va uni ifoda etishda G‘arb va SHarqning o‘ziga xos jihatlari bor. G‘arbda erkinlik to‘g‘risida fikr yuritilganda, asosan, alohida olingan shaxs erkinligi va huquqlaridan kelib chiqqan holda yondashiladi, erkinlikka shu mezondan kelib chiqib baho beriladi.

SHarqda ham shaxs erkinligi va huquqlari hisobga olinadi. Lekin shaxs hatti–harakati, xulq-atvori, jamiyatdagi o‘rni, ma’suliyatini idrok etish holatlariga baho berilganda, muayyan guruh, etnos, xalq, millat, jamiyatning manfaatlari, huquqlariga alohida qadriyatlar, an’analaridan kelib chiqqan holda yondoshiladi.

SHaxsning xohish–irodasi, istagi, maqsad va manfaatlari uning faoliyatida namoyon bo‘ladi. Erkinlik va jamiyat hayotini erkinlashtirish muammosi muayyan, g‘oya, g‘oyalar tizimi bilan ham bog‘liq. G‘oya erkinlik, jamiyat hayotini erkinlashtirishga xizmat qilishi yoki aksincha, erkinlikni, erkinlashtirish jarayonlarini bo‘g‘ishi, ya’ni unga imkoniyat bermasligi ham mumkin. CHunki, jamiyat hayoti siyosiy tizim sifatida,muayyan g‘oyalar orqali muayyan tartibotlar, urf–odat, an’analar, qadriyatlar bilan shakllanadi. Ular esa jamiyatning turli sohalarida faoliyat ko‘rsatadigan insonlar dunyoqarashi, ongi va tafakkuri orqali o‘z ifodasini topadi. G‘oyaga mos ravishda erkinlik va erkinlashtirish jarayonlari sodir bo‘ladi. Mamlakatda yagona g‘oya tan olinib, faqat unga amal qilinsa, shunga mos faoliyat qaror topadi. Masalan, kommunizm g‘oyasi yakka hukmronlikka asoslangan bo‘lib, natijada inson erkinligi, umuman, jamiyatni erkinlashtirishga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Inson fikri, uning jamiyat iqtisodiy, siyosiy hayotidagi o‘rni ham sinfiylashgan mafkuraga yoki proletar manfaatlariga bo‘ysundirildi. Inson ongi va dunyoqarashida uning dunyoni idrok etishi bilan bog‘liq qarashlari, tasavvurlari emas, aksincha, dunyoqarashni «sinfiy»lik tamoyiliga moslashtirish va undan kelib chiqqan holda fikrni ifodalash, munosabat bildirish hodisasi ro‘y berdi. Bu dunyoqarash majburiy tarzda shakllantirildi.

Jamiyatning erkinlashishi insonlar, turli ijtimoiy guruhlar va qatlamlarning davlat va jamiyat qurilishidagi ishtirokiga, o‘zaro munosablardagi o‘rni, mavqei, holatiga bog‘liq. Inson erkinlikni xohlaydi, lekin nosog‘lom siyosat, mafkuraviy maqsadlar bunga yo‘l bermasligi mumkin. Bunga sobiq Ittifoq davri aniq misol bo‘ladi. O‘zining erkin yoki erkin emasligini farqlamaydigan insonlar ham uchraydi. Bu ularning ongi, dunyoqarashi, tafakkuri darajasiga bog‘liq. Inson erkinlikni istaydi, ammo mavjud ijtimoiy–iqtisodiy holati bunga imkon bermasligi mumkin. O‘z erkinligini idrok eta olmagan kishi ozod bo‘la olmaydi. Bunday odamlar doimo birovning ta’sirida va unga qaram bo‘ladi. Iqtisodiy qaramlik inson erkinligini yuzaga chiqarmaydi. Bu o‘ziga xos iqtisodiy tobelik ruhiyatini shakllantiradi. Ayrim ijtimoiy muammolarning mavjudligi kishining erkin faoliyat yuritishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasdan qolmaydi. Masalan, bir amallab o‘z ish o‘rnini saqlab turgan, boshqa mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish qo‘lidan kelmagan yoki unga imkoniyati bo‘lmagan kishi o‘z ishini yo‘qotib qo‘ymaslik uchun jim turishni afzal ko‘radi. U ishsiz qolishdan qo‘rqadi. SHo‘rolar davrida insonlar bir kasb doirasiga chambarchas «bog‘lab» qo‘yilgan, boshqa mehnat faoliyati, xususan, tadbirkorlik bilan shug‘ullanish imkoniyatlari cheklangan edi. Bugun xususiy tashabbusga keng imkoniyatlar berildi, biroq bu imkoniyatlardan foydalanish oson kechayotgani yo‘q.

Ijtimoiy-iqtisodiy hayotning bozor iqtisodiga asoslangan, mulk xilma–xilligiga o‘tgan O‘zbekistonda hammaning oldida yangi-yangi imkoniyatlar paydo bo‘ldi. Insonlar endi faqat bir narsaga tayanib qolish emas, balki mulkdor bo‘lish huquqining barcha imkoniyatlaridan keng foydalanishlari mumkin. Buning uchun odamdan faqat etarli salohiyat, izlanish, mehnat, faollik talab etiladi. Bugun kim shu talablarga javob bersa, muayyan yutuqlarga erishayapti va yomon yashamayapti.

Bugun milliy g‘oyaning jamiyat hayotiga tadbiq etilishi jamiyatni erkinlashtirish va erkinlik muammosi bilan uzviy bog‘liqdir. U erkinlik, erkinlashtirishning muhim ma’naviy omili bo‘lib xizmat qiladi. CHunki u tayanadigan, amal qiladigan qoidalar, tamoyillar shunga shart-sharoit yaratadi va shuni talab ham qiladi. Mustaqillik tufayli jamiyat yangilanishga, erkinlashishga ehtiyoj sezayotgan ekan, demak mustaqillikkacha amal qilgan g‘oyalar, qoidalar, tamoyillar bugungi kun talablariga javob bermaydi ularga asoslangan holda jamiyat va inson hayotining erkinlashtirish mumkin emas. Mamlakatning huquqiy asoslari, qonunchilik sohasi, ijtimoiy–siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy negizlari yangilanmoqda. YAngi g‘oyalar demokratik tamoyillar asosida qurilmoqda Bu istiqbolda kuchli, demokratik fuqarolik jamiyatini qurish vazifalarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Erkinlik va erkinlashtirish esa, uning ustuvor yo‘nalishi bo‘lib qoladi.

Adabiyotlar:

2. 
   Shavkat Mirziyoev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birkalikda barpo etamiz.” Toshkent “O‘zbekiston” 2016 yil. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi
   
3. 
   Shavkat Mirziyoev “Qonun ustivorligi va inson manfaatlarini Ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” 2016 yil 7 dekabr
   
4. 
   Toshkent, “O‘zbekiston” 2017 yil.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qiliganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza, 2016 yil 7 dekabr.
   
5. 
   Shavkat Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga ko‘ramiz” Toshkent “O‘zbekiston” 2017 y.
   
6. 
   O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari to‘plami.
   
7. 
   Karimov I.A.”O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” T., «O‘zbekiston», 2011.
   
8. 
   Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etsin.«Tafakkur» jurnali, 1998.2-son.
   
9. 
   Karimov IA Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.-T., «SHarq», 1998,32-6.
   
10. 
    Milliy istiklol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T., «O‘zbekiston», 2000.
    
11. 
    Falsafa: ma’ruzalar matni. Toshkent, O‘zbekiston Rsspublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, 2000 y.
    
12. 
    Karimov I.A. YUksak ma’naviyat – engilmas kuch. –T., «Ma’naviyat», 2008.
    
13. 
    Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. -T.: O‘zbekiston, 2009.
    
14. 
    Karimov I.A. O‘zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo‘li. T., «O‘zbekiston», 2007.
    
15. 
    Karimov I.A. O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan xissasi. Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyadagi so‘zi. «Xalq so‘zi», 2007 yil 15 avgust.
    
16. 
    Ergashev I. va boshq. Milliy istiqlol g‘oyasi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim bakalavriat bosqichi uchun darslik. -T.: Akademiya, 2005, 3-30-betlar.
    

7. Tafakkur o‘zgarishi va ma’naviy yangilanishda milliy g‘oyaning roli.

Milliy g‘oyani rivojlantirishning institutsional tizimi
REJA:

1.Bozor munosabatlariga o‘tishning inson tafakkuriga ta’siri. Milliy g‘oyaning tafakkur konservatizmini bartaraf qilishdagi o‘rni.

2.Taraqqiyotning milliy modellari va ularning mazmuni.

3. “Mafkuraviy tarbiya” tushunchasi, uning mazmuni va namoyon bo‘lish xususiyatlari.

4. Ta’lim-tarbiya tizimida milliy g‘oyani rivojlantirish imkoniyatlari.

5.. Milliy g‘oyani rivojlantirishda ommaviy va siyosiy tashkilotlarning ahamiyati.

Tayanch tushunchalar

Mafkuraviy tarbiya,tadrijiy yo‘l, o‘zbek modeli, tadbirkorlik, tashabbuskorlik, xalq manfaati,tarixiy xotira.

Biz qanday jamiyat barpo etmoqdamiz? Mustaqillik yillarida shakllanish yo‘liga kirgan milliy istiqlol mafkurasi xalqimizning asriy an’ana va qadriyatlarini, milliy o‘zligimizni o‘zida mujassamlashtirib, ularni umuminsoniy qadriyatlar, dunyo sivilizatsiyasi yutuqlari hamda ilg‘or, taraqqiyparvar g‘oyalar bilan boyitib, mamlakatimiz o‘z oldiga qo‘ygan ezgu maqsad va vazifalarni aniq-ravshan aks ettiradi. Uning vositasida har bir vatandoshimiz biz qanday jamiyat,qanday davlat, qanday tuzum barpo etmoqdamiz, uning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-ma’naviy asoslari nimalardan iborat, degan savollarga javob topa oladi.

Davlatimiz rahbari Islom Karimovning «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li», «O‘zbekiston buyuk kelajak sari», «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda» kabi asarlarida hamda ko‘plab ma’ruza va nutqlarida O‘zbekiston xaqi qanday maqsad sari intilayotgani, qanday jamiyat barpo etgani ilmiy asosda keng va atroflicha yoritib berilgan.

Ayniqsa, Prezidentimizning «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda» asarida mustaqil taraqqiyot yillarida orttirilgan tajribalarga tayangan holda, sobiq sovet tuzumining og‘ir asoratlariga qaramay, yurtimiz katta rivojlanish yo‘li, O‘zbekiston yangi asrga qanday rejalar bilan kirib borayotgani asoslanadi. YUrtimizda ma’no-mohiyatiga ko‘ra butunlay yangi jamiyat barpo etish va XXI asrning dastlabki yillariga mo‘ljallangan taraqqiyot strategiyasining ustuvor yo‘nalishlari ko‘rsatib berilgan.

Ma’lumki, biz qanday jamiyat barpo etmoqdamiz, degan masala mustaqillikka erishganimizdan buyon dolzarb ahamiyat kasb etib kelmoqda. Bu masala Prezidentimizning mazkur asarida ayniqsa o‘zining tugal va mukammal ifodasini topdi. Unda qurilajak yangi jamiyatning ilmiy-falsafiy konsepsiyasi, jamiyat hayotini tubdan isloh etishning navbatdagi strategik vazifalari asoslab berilgan. Ana shu masalalarni bajarish Milliy g‘oyaning pirovard maqsadlarini belgilaydi va bu maqsadlarga etishga xizmat qiladi.

Bizning bosh strategik maqsadimiz – ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot, bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik jamiyat barpo etishdir. Bozor iqtisodiyoti, eng avvalo, ko‘pmulkchilikka va ular o‘rtasidagi raqobatga tayanadi. Unda mulkning barcha qonuniy shakllari teng huquqqa ega bo‘lib, bu huquq davlat tomonidan kafolatlanadi. Iqtisodiy taraqqiyotni bozordagi talab va taklif yo‘lga soladi va boshqara boshlaydi. Uni markazdan turib boshqarishga, mablag‘ va fondlarni rejali taqsimlashga hojat qolmaydi. Sobiq sotsialistik mamlakatlarning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, markazdan turib boshqariladigan rejali iqtisodiyot oxir-oqibatda baribir tanazzulga yuz tutadi.

Ko‘pmulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotini joriy qilish orqali yurtimizda yashaydigan barcha insonlar uchun millati, tili va dinidan qat’i nazar, munosib hayot sharoiti yaratib berish, rivojlangan demokratik mamlakatlardagi kabi kafolatlangan turmush darajasi va erkinliklarni ta’minlash — davlatimiz siyosatining mazmun-mohiyatini ifodalaydi.

Lekin bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tish va ularni amalda joriy qilishning tayyor andozasi yo‘q. Bu borada biz hatto jahondagi eng yuksak rivojlangan mamlakatlar tajribasini ham ko‘r-ko‘rona qo‘llay olmas edik. CHunki bizning mamlakatimiz iqtisodiyotining tarkibiy tuzilishi, qazilma boyliklari va iqlim sharoiti, tabiiy resurslari, xalqimizning mentaliteti, aholi tarkibi va o‘sishi biror mamlakatnikiga aynan o‘xshamaydi. Boshqa davlatlarda yaxshigina samara beradigan taraqqiyot modeli bizda hech qanday natija bermasligi yoki aksincha, inqirozni yanada chuqurlashtirishi mumkin edi. (Masalan, ayrim Hamdo‘stlik mamlakatlarining shok terapiyasi usulini qo‘llab, qiyin ahvolga tushib qolganini eslang).

SHu bois xalqimiz irodasi bilan tanlab olingan va o‘zimizga mos rivojlanish bu — ijtimoiy larzalarsiz, inqilobiy sakrashlarsiz, tadrijiy tarzda olg‘a borishni taqozo etadigan yo‘ldir. Milliy g‘oya ana shu yo‘lda fuqarolarni birlashtiradi, yakdil va hamfikr bo‘lishlariga xizmat qiladi. Jamiyat taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlarini qat’iy belgilab olib, asosiy kuch va imkoniyatlarni bir joyga to‘plab, avvalo ana shu ustuvor yo‘nalishlar bo‘yicha taraqqiyotni ta’minlash, islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish orqali bozor munosabatlariga asoslangan demokratik odil jamiyat barpo etish O‘zbekiston tanlagan yo‘lning ma’no-mazmunini tashkil etadi.

Tanlab olingan bu yo‘l, hamda unga xos Milliy g‘oyaning strategik maqsadlari jamiyat hayotining barcha sohalariga daxldor bo‘lgan quyidagi bir qator vazifalarni amalga oshirishni taqozo etadi.

Siyosiy sohada:

Jamiyat hayotini demokratlashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish, uning izchilligi va samaradorligini ta’minlash – mamlakatimizda amalga oshirilayotgan siyosiy islohotlarning eng asosiy yo‘nalishidir.

Birinchidan, mamlakatimiz siyosiy hayotining barcha sohalarini, davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish, aholining siyosiy faolligini oshirish, unda milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan siyosiy madaniyatni shakllantirish. Milliy g‘oyaning siyosiy sohadagi xususiyatlarining mohiyati ana shularda namoyon bo‘ladi.

O‘zbekiston Konstitutsiyasiga muvofiq, xalq davlat hokimiyatining birdan bir manbaidir. Xalqning mentaliteti, siyosiy madaniyati, o‘z haq-huquqlarini, tub manfaatlarini anglash darajasi, xullas, siyosiy va ma’naviy etukligi uning davlat qurilishida qanchalik faol ishtirok etishini belgilaydi.

Binobarin, siyosiy hayotni erkinlashtirishning asosiy shartlaridan biri xalqning siyosiy ongini o‘stirish, unga demokratik erkinliklarning ma’no-mohiyatini to‘g‘ri tushunib olish va o‘zlashtirishga imkon yaratishdan iboratdir.

Siyosiy madaniyat, bir tomondan, fuqarolarning, ikkinchi tomondan, davlat idoralari va jamoat tashkilotlari hamda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning qonunga bo‘ysunishidan boshlanadi. Demak, biz barpo etayotgan jamiyatda nafaqat aholi huquqiy bilimlarining oshishi, uning ongi yuksalishiga, balki hokimiyatning barcha mustaqil tarmoqlari, nodavlat tashkilotlari va ijtimoiy institutlari faoliyat samaradorligi ortishiga ham jiddiy e’tibor qaratiladi.

Ijtimoiy taraqqiyotga intilayotgan, siyosiy va iqtisodiy hayotni erkinlashtirish yo‘lidan borayotgan har qanday jamiyat huquqiy madaniyati yuksak, ozod va erkin shaxsni tarbiyalashga intiladi. Zero, shundagina demokratiya, fikr va vijdon erkinligi, plyuralizm va inson huquqlarini ta’minlash, gumanizm va umuminsoniy qadriyatlarga amal qilib yashash tamoyili jamiyat hayotining asosiy mezoniga aylanadi. CHunki demokratiyaning ijodkori, amalga oshiruvchisi, rivojlantiruvchisi – insondir. Demokratiya – faqat xalq hokimiyati bo‘lib qolmay, u ayni paytda har bir inson, har bir jamoa va butun xalqning o‘z mamlakati kelajagi, o‘z taqdiri oldidagi mas’uliyati hamdir.

Demokratiya va siyosiy hayotni erkinlashtirish zaruratini oxlokratiyadan (oxlos – to‘da, olomon), ya’ni turli guruhlarning siyosiy o‘zboshimchaligidan, hokimiyat idoralariga noo‘rin talablar qo‘yishidan, tazyiq o‘tkazishidan farq qilish lozim.

Bu o‘z navbatida demokratiya, siyosiy hayotni erkinlashtirish orqali fuqarolardan o‘z manfaatlarini davlat va jamiyat manfaati bilan uyg‘unlashtirishni, yuksak siyosiy madaniyatga ega bo‘lishni talab qiladi.

Ikkinchidan, jamiyatimizdagi turli manfaatlar, qarama-qarshi kuchlar va harakatlar o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlaydigan samarali mexanizmni shakllantirish, siyosiy hayotda haqiqiy ma’nodagi ko‘ppartiyaviylik tamoyilini qaror toptirish. Mazkur jihatlar Milliy g‘oyaning siyosiy sohadagi o‘ziga xos tamoyillarini ifodalaydi.

Mulkchilikning rang-barang shakllari qaror topayotgani, ular teng huquqliligining davlat tomonidan kafolatlanayotgani jamiyatning ijtimoiy-tabaqaviy tarkibini o‘zgartirmoqda. Bugun yangi ijtimoiy qatlam va guruhlar – sarmoyadorlar, tadbirkorlar va o‘rta sinf vujudga kelmoqda. Mulk shakllari xilma-xiligi va ijtimoiy tabaqalanish jarayoniga mos holda turli manfaatlar, qarama-qarshi kuchlar hamda harakatlar ham paydo bo‘lmoqda. Mamlakatimizda ko‘ppartiyaviylik tizimining shakllangani buning yaqqol dalilidir.

Hozirgi o‘tish davrida mulkchilikning nodavlat shakllari va siyosiy partiyalar hali mustahkam oyoqqa turib olgani yo‘q. Lekin ular kundan-kunga kuchga to‘lib o‘z mavqelarini oshirib bormoqda.

SHu ma’noda, Prezidentimiz Islom Karimovning quyidagi mulohazasi muhim ahamiyatga ega: «SHunga erishish kerakki, mamlakatimiz siyosiy hayotida haqiqiy ma’nodagi ko‘ppartiyaviylik muhiti qaror topishi darkor. Har bir partiya muayyan ijtimoiy qatlamga tayangan holda, ana shu toifa manfaatlarining himoyachisi sifatida o‘zining aniq va ravshan harakat dasturiga ega bo‘lishi kerak. Unda har qaysi partiyaning maqsad va vazifalari, jamiyat taraqqiyoti borasidagi muqobil takliflari o‘z ifodasini topishi lozim»²⁰.

Ko‘ppartiyaviylik, partiyalarning jamiyat hayotida faol ishtirok etishi, eng avvalo, parlament ishida o‘z vakillari orqali ishtirok etuvchi partiyalarning demokratik qonunlar qabul qilish va ularni hayotga tatbiq etish borasida faolik ko‘rsatishi, parlament orqali ijroiya hokimiyat faoliyatini nazorat qilib borishi turli manfaatlar, qarama-qarshi kuchlar o‘rtasidagi muvozanatni vujudga keltiruvchi asosiy omildir.

Turli manfaatlar, qarama-qarshi kuch va harakatlar muvozanatini ta’minlaydigan ma’naviy omil bu – milliy g‘oyadir. U ijtimoiy guruhlar manfaati va mafkurasidagi umumiylikni, ya’ni umummilliy manfaatlarni va yagona oliy maqsadni aks ettiruvchi g‘oyadir. U millatning jipsligiga, konsolidatsiyasiga xizmat qiluvchi ma’naviy kuchdir. SHu bois mamlakatimiz mustaqilligi, kelajak taraqqiyotimiz uni xalqimiz ongiga muntazam va bosqichma-bosqich singdirib borishni taqozo etadi. Milliy g‘oya negizida milliy mafkura shakllanadi.

SHunday qilib, biz barpo etayotgan jamiyatdagi turli manfaatlar, qarama-qarshi kuchlar va harakatlar o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlovchi mexanizm quyidagi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy omillardan tashkil topadi:

• 
  mulkchilikning turli shakllarini rivojlantirish;
  
• 
  haqiqiy ko‘ppartiyaviylikni qaror toptirish;
  
• 
  mulkdorlar sinfi va o‘rta sinf shakllanishini jadallashtirish;
  
• 
  ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi hamkorlik va sherikchilikni vujudga keltirish;
  
• 
  Milliy g‘oyani muntazam va bosqichma-bosqich jamiyat ongiga singdirib borish.
  

Uchinchidan, demokratik institutlarning mustaqil faoliyat ko‘rsatishi uchun yanada kengroq shart-sharoit yaratish, hokimiyatning konstitutsiyaviy bo‘linishi tamoyiliga qat’iy amal qilish, jamiyat a’zolarining barcha siyosiy, ijtimoiy salohiyatini, tashabbus erkinligini ro‘yobga chiqarish uchun zarur imkoniyatlarni ishga solish taqozo etadi.

Bu — mamlakatimizda demokratiya tamoyillariga asoslangan, hech qanday siyosiy kuchning sub’ektiv xohish-irodasiga qaram bo‘lmasdan ishni faol tashkil qiladigan, o‘z mohiyatiga ko‘ra, jamiyatning olg‘a siljishiga xalaqit berayotgan illat va asoratlarni bartaraf etishga qodir bo‘lgan samarali tizimni shakllantirish demakdir.

Bunday samarali tizim – demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatidir. Huquqiy davlatda nafaqat hokimiyatning uch tarmog‘i – qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud hokimiyati bir-biridan ajratiladi va bir-biridan mustaqil harakat qiladi, balki ommaviy axborot vositalari va boshqa ijtimoiy institutlar ham erkin va mustaqil bo‘lib, hech qanday kuchga qaram bo‘lmaydi. Hokimiyat bo‘g‘inlari va ijtimoiy institutlar faqat Konstitutsiya va amaldagi qonunchilikka tayanib ish tutadi. Ularning o‘zaro munosabati va hamkorlik mexanizmi ham Konstitutsiya va amaldagi qonunlar orqali belgilab qo‘yiladi. Ularning mustaqilligi, bir-biriga bevosita bo‘ysunmasligi, faqat qonun oldida mas’ulligi, amalda ularni butun jamiyat oldida mas’ul qilib qo‘yadi.

Demak, mustaqillik bu — huquq, huquq esa – mas’uliyat yoki, bir so‘z bilan aytganda, mustaqillik – mas’uliyat. Mana shu bog‘liqlikni, ayniyatni oddiy fuqarodan tortib mas’ul xodimlargacha teran anglab, o‘z faoliyatini ana shu asosda yuritishi maqsadga muvofiqdir.

To‘rtinchidan, mahalliy hokimiyat va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining faoliyat doirasini kengaytirish, ularga davlat vakolatlarining bir qismini bosqichma-bosqich o‘tkazib borish, nodavlat va jamoat tuzilmalarining huquqi va nufuzini oshirishni ko‘zda tutadigan «Kuchli davlatdan – kuchli jamiyat sari» konsepsiyasini amalga oshirish.

Bu — odamlarning siyosiy ongi, siyosiy madaniyati va faolligi yuksalib borgani sari, davlat vazifalarining nodavlat tuzilmalar va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o‘tishi, mahallalarning nufuzi va mavqeining oshishi, ularga ko‘proq huquqlar berilishi demakdir.

Siyosiy hayotni erkinlashtirish jarayonida jamiyatni boshqarish borasidagi vazifa-funksiyalar ikki yo‘nalishda qayta taqsimlanib boradi. Birinchisi – davlat markaziy idoralarining ayrim huquq va vazifalari mahalliy hokimiyatlar zimmasiga o‘tkaziladi. SHu tariqa mahalliy hokimiyatning huquq va mas’uliyati oshiriladi. Ushbu jarayon markazning vazifalarini kamaytirish – detsentralizatsiya deb ataladi. O‘z navbatida, mahalliy hokimiyat idoralari huquq va vazifalarining bir qismi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari (fuqarolar yig‘inlari, mahalla qo‘mitalari, uy-joy shirkatlari va boshqalar) zimmasiga o‘tkaziladi. Ayniqsa, bu aholining ma’lum toifalarini ijtimoiy himoyalash, yashashning umumiy tartib-qoidalarini tartibga solish va nazorat qilishga, kommunal xizmat kabi hayotiy masalalarga taalluqlidir.

Ikkinchisi – jamoat tashkilotlarining huquqi va mas’uliyatini oshirish, davlat zimmasidagi vakolatlarning bir qismini ular zimasiga o‘tkazish. Buning uchun Konstitutsiya va qonun doirasida faoliyat ko‘rsatadigan jamoat, ya’ni nodavlat va nohukumat tashkilotlarining tarmog‘ini kengaytirish zarur.

Nodavlat, jamoat tashkilotlarining ko‘payishi, ularning kundalik hayotimizdagi ahamiyati ortib borayotgani fuqarolik jamiyati asoslari tobora mustahkamlanib, rivojlanayotganidan dalolat beradi. Aynan shunday tashkilotlarning faolligi va mas’uliyatining ortgani, fuqarolarning ongi va tasavvurida, kundalik hayotida ular tobora ko‘proq ishtirok etayotgani «Kuchli davlatdan – kuchli jamiyat sari» konsepsiyasini hayotga tatbiq etishning muhim sharti va shaklidir. «Kuchli jamiyat» tushunchasining mohiyati shundan iboratki, xalq jamoat tashkilotlari orqali davlat idoralari faoliyatini nazorat qiladi, ularning o‘z vazifalari va jamiyat oldidagi burchlarini to‘g‘ri va samarali bajarishiga ta’sir ko‘rsatadi.

O‘zbekistonda barpo etilayotgan jamiyat ana shunday kuchli jamiyat bo‘ladi. Uning siyosiy tuzumi – demokratik, huquqiy davlat bo‘lsa, ijtimoiy tuzumi – qonun ustuvor bo‘lgan fuqarolik jamiyatidir.

Beshinchidan, davlatning islohotchilik vazifalarini demokratik talablar asosida, xalqimiz va jamiyatimiz manfaatlariga mos holda amalga oshiradigan iste’dodli, izlanuvchan, chuqur bilimli va yuksak malakali, Vatanga, ona zaminimizga sadoqatli yosh kadrlarni tanlash joy-joyiga qo‘yish va yangilashga imkon beradigan tizimni takomillashtirish. Bu – hech qaysi zamonda osonlikcha hal bo‘lmaydigan, odamlarning tafakkuri va dunyoqarashi o‘zgarishini taqozo etadigan, odatda sub’ektivizm, manfaatparastlik, uruQ-aymoqchilik kabi ko‘p-ko‘p illatlarni bartaraf etish, jamiyatni tubdan yangilashni talab qiladigan jarayondir.

Davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy siyosatining qanchalik to‘g‘ri va samarali amalga oshirilishi ko‘p jihatdan turli bo‘Qindagi tashkilotchi–ijrochilarga bog‘liq. Ularning kasbiy tayyorgarliklari qanchalik baland bo‘lsa, o‘z vazifalarini qanchalik halol va vijdonan bajarsa, ishlar shuncha olg‘a ketadi, kundalik muammolar tezroq hal bo‘ladi. Bu hol odamlarning kayfiyatiga va ularning davlat idoralariga munosabatiga ijobiy ta’sir qiladi. SHunda jamiyatda o‘zaro ishonch mustahkamlanadi, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-axloqiy muhit yaxshilanadi.

Vatanparvarlik va milliy g‘oyaga sodiqlik rahbarning faoliyatini, izlanishlarini yuksak ma’no-mazmun bilan to‘ldiradi. U yo‘lida uchraydigan qiyinchiliklarni, ba’zi bir omadsizliklarni psixologik jihatdan osonroq engadi, tushkunlikka tushmaydi, yutuqlardan esankiramaydi. U o‘z faoliyatiga va jamoasi erishgan yutuqlarga doimo eng yuksak mezonlar bilan yondashib, unga tanqidiy baho beradi. U eng ilQor tajribalarni ko‘zlab ish yuritadi, ularni jamoasi faoliyatida joriy etishga urinadi. Vatanparvarlik va milliy Qoyaga sodiqlik uning kuchiga kuch, aqliga aql, tashabbusiga tashabbus qo‘shadi, uni haqiqiy fidoyiga aylantiradi.

Rahbar xodim nafaqat tashkilotchi, balki tarbiyachi ham bo‘lmoQi lozim. SHu bois vatanparvarlik va milliy Qoyaga sodiqlik fazilatlari uning o‘z jamoasini to‘g‘ri tarbiyalashda, uni yuksak omillarga etaklashda rahbarga yordam beradi. Vatanparvarlik va milliy g‘oyaga sodiqlik bor joyda dangasalikka, o‘g‘irlikka, ta’magirlikka, mahalliychilikka, guruhbozlik, urug‘-aymoqchilik va boshqa salbiy illatlarga aslo o‘rin bo‘lmaydi.

Bu turli bo‘g‘in rahbarlarining kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo‘yish borasidagi o‘zboshimchaliklarining, noxolisliklarining ko‘p jihatdan oldini oladi yoki kadrlarni ularning o‘zboshimchaligidan, turli tasodiflardan muhofoza qiladi. Oshkoralik tamoyilini qo‘llash, ba’zi sohalarda konkurs-tanlov asosida lavozimga tavsiya etish, tanlanayotgan mutaxassis haqida jamoaning fikrini o‘rganish va shu kabi tadbirlar ham kadrlar tanlash mexanizmini takomillashtirishga, binobarin, yangi jamiyat qurishni tezlashtirishga xizmat qiladi.

Iqtisodiy sohada:

Iqtisodiyotnnig barcha soha va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini izchillik bilan amalga oshirish va olib borilayotgan islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning mustaqilligini yanada oshirish, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo‘lidagi mavjud to‘siqlarni bartaraf etish – bu sohadagi o‘zgarishlarning asosiy yo‘nalishlaridir. Mazkur o‘zgarish va yo‘nalishlar Milliy g‘oyaning iqtisodiy sohadagi xususiyat va tamoyillarini belgilaydi. Bunda bir qator vazifalar amalga oshiriladi.

Birinchidan, iqtisodiyotni erkinlashtirishdagi bosh vazifa – eng avvalo, davlatning boshqaruvchilik vazifalarini – funksiyalarini qisqartirish, uning korxonalar xo‘jalik faoliyatiga, birinchi galda, xususiy biznes faoliyatiga aralashuvini cheklash.

Bu – xususiy biznesga, umuman, iqtisodiy faoliyatining bozorga xos mexanizmlariga ko‘proq erkinlik berish, buning uchun tegishli huquqiy zamin, tashkiliy va iqtisodiy shart-sharoit va kafolatlarni yaratish, institutsional o‘zgarishlar, moliya va bank tizimini isloh etishni yanada chuqurlashtirish, rivojlangan bozor infratuzilmasini barpo etish, raqobat muhitini shakllantirishga asosiy e’tiborni qaratish demakdir.

Mustaqillik davrida mulkchilikning turli shakllari, jumladan xususiy mulk rivojlanishi uchun zarur huquqiy kafolatlar va amaliy mexanizm yaratildi. Masalan, Davlat mulkini boshqarish va xususiylashtirish qo‘mitasi, uning joylardagi tuzilmalari barpo etildi, tovar, xom ashyo, fond birjalari, tijorat banklar tizimi, tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi, biznes-fond, turli konsalting, lizing va boshqa bozor infratuzilmasi tarmoQi shakllantirildi. Mulkning aksariyat qismi davlat tasarrufidan chiqarildi. Nodavlat shaklidagi mulkchilikning aksiyadorlik jamiyatlari, korporatsiyalar, kompaniyalar, firmalar, shirkatlar, qo‘shma korxonalar, xususiy korxonalar, fermer va dehqon xo‘jaliklari, o‘rta va kichik korxonalar kabi tarmog‘i vujudga keldi. Bozor infratuzilmasini shakllantirish va takomillashtirish jarayoni bundan buyon ham davom ettiriladi va chuqurlashtiriladi.

Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning yuridik, huquqiy erkinligi to‘laqonli amaliy erkinlikka aylanishi uchun ular ishlab chiqarishni bozor talablariga mos tashkil etish, etarlicha investitsiyalar jalb qilish, marketing tadqiqotlari o‘tkazish, zarur axborot va konsultatsiya olish imkoniyatlariga ega bo‘lishlari lozim. SHunda bozor mexanizmi yaxshi ishlay boshlaydi, haqiqiy raqobat vujudga keladi, iqtisodiyotning o‘z-o‘zini tartibga soladigan, muvozanatga keltiradigan mexanizmi shakllanadi. SHu bois yangi jamiyat barpo etish jarayonida mazkur masalalarga alohida e’tibor qaratilmoqda.

Ikkinchidan, xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va bu borada haqiqiy mulkdorlar sinfini shakllantirish, bu jarayonga tarmoqlarning asosini tashkil qiluvchi yirik korxonalarni jalb etish.

Bu — xususiy mulkning miqyosi va ulushi uzluksiz ortib boradigan ko‘pukladli iqtisodiyotni rivojlantirish, jamiyatda mulkdorlarning ko‘pchilikni tashkil etishiga erishish orqali ijtimoiy hayotdagi barqarorlik va farovonlikni kafolatlash demakdir.

Xususiylashtirishning asosiy maqsadi, bir tomondan, mulkchilikning turli nodavlat shakllarini rivojlantirib, ular o‘rtasida haqiqiy raqobatni vujudga keltirish bo‘lsa, ikkinchi tomondan, mulkdorlar sonini, ayniqsa band aholi tarkibidagi yaqin kelajakda ko‘pchilikni tashkil etadigan o‘rta sinfni qaror toptirishdan iborat.

Uchinchidan, iqtisodiyotga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita yo‘naltirilgan sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay huquqiy shart-sharoit, kafolat va iqtisodiy omillarni yanada kengaytirish.

Bu – salohiyatli xorijiy sheriklar bilan faol hamkorlik qilish, ular bilan birga zamonaviy, xalqimiz ehtiyojiga mos, dunyo bozorida raqobatga bardosh bera oladigan mahsulotlar ishlab chiqarishni amalga oshirish demakdir.

Iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish nihoyatda muhim ahamiyatga ega. CHunki ishlab chiqarish fondlarini zamonaviy asbob-uskunalar, jihozlar va mexanizmlar bilan yangilab, ilg‘or texnologiyalarga o‘tish uchun mablaQ kerak. Xalq xo‘jaligida tarkibiy o‘zgarishlar qilish, ko‘plab yangi korxonalar qurish, ishlab chiqarishning va bozor iqtisodiyotining infratuzilmasini rivojlantirish uchun ham mablag‘ kerak.

SHu bois xorij sarmoyasini iqtisodiyotga oqilona, qulay shartlar asosida jalb qilish zarurati kuchli.

YAngi jamiyat barpo etish jarayonida O‘zbekistonda chet ellik investorlarning manfaatlarini kafolatlaydigan, ularning tadbirkorlik faoliyatlari uchun ma’lum muddatga imtiyozlar beradigan tegishli qonunlar qabul qilinib zarur huquqiy baza yaratilmoqda. U muttasil kengayib boradi.

CHet elliklarga o‘zlarining korxonalarini ochishga, ma’lum shartlar asosida er osti boyliklarini qazib olishda ishtirok etishlariga ruxsat berilayotgani ham bu borada olib borilayotgan ishlar sirasiga kiradi.

Mamlakatimizda sifatli, raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish qanchalik ko‘paysa, xalqimizning moddiy ehtiyojlari shunchalik qondiriladi, turmush farovonligi o‘sadi, davlatimizning iqtisodiy qudrati oshadi.

To‘rtinchidan, mamlakat, eksport salohiyatini oshirish, uning xalqaro mehnat taqsimotida teng huquqli va o‘zaro manfaatli shartlar asosida ishtirok etishi, iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko‘lamda integratsiyalashuvini yanada kuchaytirish. Bu – Vatanimizning dunyo bozoridagi o‘rni va nufuzini, fuqarolarimizning o‘z yurti iqtisodiy salohiyati va qudrati bilan faxrlanish tuyQusini yuksaltirish demakdir.

Mamlakatning eksport salohiyatini oshirish bevosita jahon bozorida xaridorgir, raqobatga bardosh bera oladigan mahsulotlar ishlab chiqarish bilan boQliq. O‘tmishdan qolgan oQir meros – bu iqtisodiyotimizning asosan xom ashyo etkazib berishga mo‘ljallangani va sanoat korxonalari texnologiyasining qoloqligi, ularning serharakat sifatsiz ishlab chiqarish vositalari bilan jihozlanganidir. Bunday texnologiyasi eski korxonalar mahsuloti jahon bozorida raqobatga bardosh bera olmaydi. SHu bois mamlakatimiz hozircha chetga ko‘proq xom ashyo chiqarishga majbur bo‘lmoqda.

O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy siyosatda uning eksport salohiyatini oshirishga alohida e’tibor berilmoqda. Mahsulot sifati va narxining ma’qulligi bilangina jahon bozoridagi mavqeni mustahkamlab olish, doimiy sheriklar va xaridorlar topish mumkin. SHundan keyingina xalqaro mehnat taqsimotida teng huquqli ishtirok eta olamiz. Lekin mamlakatimiz eksport salohiyatini oshirish uchun nafaqat an’anaviy mahsulotlar hajmini ko‘paytirishimiz, balki ilgari O‘zbekistonda ishlab chiqarilmagan mahsulotlarni o‘zlashtirib, eksport qilishga erishmoq lozim. Bizda esa bunday imkoniyat yuksakligini qisqa muddatda avtomobilsozlik sanoati vujudga kelgani, avtomobillarimizni xorijga sotayotganimiz va shunga o‘xshash boshqa misollar ko‘rsatib turibdi.

Beshinchidan, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni izchil davom ettirish.

Bu – boy tabiiy zaxiralarimiz, intellektual hamda ilmiy – texnikaviy salohiyatimizdan to‘liq va samarali foydalanish, iqtisodiyotda mukammal texnologik jarayonni o‘z ichiga oladigan, tayyor mahsulot ishlab chiqaradigan, mineral va qishloq xo‘jaligi xomashyosini sifatli qayta ishlaydigan quvvatlar etakchi o‘rin tutishini ta’minlash, xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantirish, ularning iqtisodiyotdagi o‘rnini kuchaytirish, qishloqda yangi ish o‘rinlarini yaratish demakdir.

O‘zbekiston iqtisodiyotida tarkibiy o‘zgarishlar bir necha yo‘nalishda amalga oshirilmoqda:

1. Iqtisodiyotning mulkchilik asoslari rivojlantirilyapti. Turli mulk shakllari vujudga keltirildi va takomillashtiril­moqda. YUqorida bu haqda gapirilgan edi.

2. Tayyor mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalar tarmog‘i kengaytirilmoqda, yangilari qurilmoqda.

3. Kichik va o‘rta biznes korxonalari tizimi shakllanti­rildi va jadal rivojlantirilmoqda.

4. Bozor infratuzilmasi vujudga keldi. Tadbirkorlarga va aholiga rang-barang iqtisodiy, moliyaviy, axborot-reklama, huquqiy va ilgari o‘zimizda bo‘lmagan boshqa xizmat turlari ko‘rsatilmoqda. Bu tarmoq ham kengayib, o‘sib, shakl va mazmunini boyitmoqda.

5. O‘zbekistonning geografik o‘rni, geopolitik xususiyatlari transport va kommunikatsiya masalalariga jiddiy e’tibor qaratishni talab etmoqda. Mazkur masalaga iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlarning muhim va nisbatan mustaqil qismi deb qarash lozim.

Jahon mamlakatlari bilan kafolatli aloqa, savdo-sotiqni, iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish uchun bir necha yo‘nalishlarda transport aloqa tizimi barpo etilmoqda.

Iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, ayniqsa qishloqqa sanoatni olib borish, birinchi galda, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashga mo‘ljallangan o‘rta va kichik korxonalar tarmog‘ini rivojlantirish davlatimiz iqtisodiy siyosatida ustuvor ahamiyat kasb etmoqda.