Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi biofarmatsiya

Dorilarning biologik samaradorligiga ta‘sir etuvchi omillar 
 
Dorivor vosita faqat qon tomirlariga yuborilgandagina darrov qon oqimiga tushadi. Boshqa 
hamma organizmga kiritish yo‗llarida dori moddasi qon oqimiga tushgunigacha bir qator turli 
jarayonlardan o‗tadi. Avvalambor dorivor modda dori shaklidan (tabletkalar, kapsulalar, 
suppozitoriyalar va boshqalar) ajralib chiqishi kerak. Tabletkalar avval parchalanadi, faqat 
shundan keyingina dorivor modda eritmaga o‗tadi. Kapsulalarda avvalo qobig‗i eriydi, undan 
so‗ng dorivor modda ajralib chiqib, shundan so‗ng eritmaga o‗tadi. Suspenziya ko‗rinishida 
qabul qilinganda dorivor moda organizm suyuqliklari (so‗lak, oshqozon suyuqligi, safro va 
boshqalar) ta‘sirida eriydi. Suppozitoriylar asoslari to‗g‗ri ichakda yumshaydi va dorivor modda 
eriydi, hamda so‗riladi.Agar preparat erimaydigan komplekslar holida yuborilsa, ular 
parchalanadi va suvda eriydigan shaklga aylanadi. Bunda so‗rilish tezligi kamayib, dori 
moddasining ta‘sir etish vaqti uzayishi mumkin. Misol sifatida benzilpenitsillinning natriyli 
tuzini, protamin-sink-insulinlarni keltirish mumkin. 
Dori vositasi erib, kiritilgan erdan so‗rilishga tayyor shaklga kelganda, kapilyarlarga kirib 
qon oqimiga tushguncha bir nechta membrana to‗siqlaridan o‗tishi kerak bo‗ladi. Dori 
vositasining kapilyarlarga yutilishi va qon oqimiga tushishi har doim ekvivalent emas. 
Peroral yoki rektal holda kiritilgan preparat, oshqozon-ichak trakti (OIT) kapilyarlari 
orqali yutiladi, undan so‗ng mezenterial venalar orqali portal vena va jigarga tushadi. Agar 
preparat tez jigarda metobolizmga uchrasa, unda qon oqimiga tushishdan oldin uni ma‘lum bir 
qismi metobolitlarga aylanadi. Bu holat ichak yorug‗ligida,uni devorlari yoki mezenterial 
venalarda metabolizmga uchrovchi preparatlar uchun juda o‗rinlidir. Bu hodisa 
kuchli 
metabolizm
yoki 
birinchi o„tish ta‟sirii
(BO‗T) deb ataladi.
Fiziologlar baholashi bo‗yicha to‗qimalarda hujayra va kapilyarlar orasidagi eng katta 
masofa tahminan 0,125mm ga teng. Odam organizmini hujayrasini o‗rtacha diametri 0,01mm 
bo‗lgani uchun, dorivor preparat qon aylanish sistemasiga tushgandan keyin retseptorlar bilan 
maxsus o‗zaro ta‘sirga kirishishdan oldin tahminan 10-12 hujayradan tashkil topgan biologik 
to‗siqdan o‗tishi kerak. Miya, ko‗z, ko‗krak suti va boshqa organ va to‗qimalarga tushish uchun 
dorivor modda gematoensefalik, gematooftalmik, plansentar kabi maxsus biologik to‗siqlarni 
engib o‗tishi kerak. 
SHunday qilib, dorivor modda organizmga tomir orqali yuborilmaganda, bir qator 
kimyoviy-farmatsevtik va tibbiy-biologik omillar uni biologik samaradorligiga sezilarli ta‘sir 
ko‗rsatishi mumkin. Bunda fiziologik omillar o‗z-o‗zidan muhim va shuningdek farmatsevtik 
omillar bilan o‗zaro ta‘sirida xam muhim ahamiyatga egadir. 
Quyida katta ahamiyatga ega bo‗lgan dorilarning biologik samaradorligiga, shuningdek ularning 
terapevtik faolligiga va zaharliligaga ta‘sir etuvchi tibbiy-biologik omillarni ko‗rib chiqamiz.