Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi biofarmatsiya

Dori moddalarini organizm tomonidan so‘rilishi va unga ta’sir etuvchi omillar
 
Reja: 
1.
 
Dori moddalari haqida tushuncha 
2.
 
Peroral dori moddalarini so‘rilishi 
3.
 
Rektal dori moddalarini so‘rilishi 
 
Asosiy matn 
Dorivor  vosita  faqat  qon  tomirlariga  yuborilgandagina  darrov  qon  oqimiga  tushadi. 
Boshqa hamma organizmga kiritish yo‘llarida dori moddasi qon oqimiga tushgunigacha bir qator 
turli jarayonlardan o‘tadi. 
Avvalambor  dorivor  modda  dori  shaklidan  (tabletkalar,  kapsulalar,  suppozitoriyalar  va 
boshqalar)  ajralib  chiqishi  kerak.  Tabletkalar  avval  parchalanadi,  faqat  shundan  keyingina 
dorivor modda eritmaga o‘tadi. Kapsulalarda avvalo qobig‘i eriydi, undan so‘ng dorivor modda 
ajralib chiqib, shundan so‘ng eritmaga o‘tadi. Suspenziya ko‘rinishida qabul qilinganda dorivor 
modda  organizm  suyuqliklari  (so‘lak,  oshqozon  suyuqligi,  safro  va  boshqalar)  ta’sirida  eriydi. 
Suppozitoriylar  asoslari  to‘g‘ri  ichakda  yumshaydi  va  dorivor  modda  eriydi,  hamda 
so‘riladi.Agar  preparat  erimaydigan  komplekslar  holida  yuborilsa,  ular  parchalanadi  va  suvda 
eriydigan  shaklga  aylanadi.  Bunda  so‘rilish  tezligi  kamayib,  dori  moddasining  ta’sir etish vaqti 
uzayishi  mumkin.  Misol  sifatida  benzilpenitsillinning  natriyli  tuzini,  protamin-sink-insulinlarni 
keltirish mumkin. 
Dori vositasi erib, kiritilgan yerdan so‘rilishga tayyor shaklga kelganda, kapilyarlarga kirib 
qon  oqimiga  tushguncha  bir  nechta  membrana  to‘siqlaridan  o‘tishi  kerak  bo‘ladi.  Dori 
vositasining kapilyarlarga yutilishi va qon oqimiga tushishi har doim ekvivalent emas. 
Peroral yoki rektal holda kiritilgan preparat, oshqozon-ichak trakti (OIT) kapilyarlari orqali 
yutiladi, undan so‘ng mezenterial venalar orqali portal vena va jigarga tushadi. Agar preparat tez 
jigarda  metobolizmga  uchrasa,  unda  qon  oqimiga  tushishdan  oldin  uni  ma’lum  bir  qismi 
metobolitlarga  aylanadi.  Bu  holat  ichak  yorug‘ligida,uni  devorlari  yoki  mezenterial  venalarda 
metabolizmga  uchrovchi  preparatlar  uchun  juda  o‘rinlidir.  Bu  hodisa 
kuchli  metabolizm
  yoki 
birinchi o‘tish ta’sirii
 (BO‘T) deb ataladi.  
Fiziologlar  baholashi  bo‘yicha  to‘qimalarda  hujayra  va  kapilyarlar  orasidagi  eng  katta 
masofa  tahminan  0,125mm  ga  teng.  Odam  organizmini  hujayrasini  o‘rtacha  diametri  0,01mm 
bo‘lgani  uchun,  dorivor  preparat  qon  aylanish  sistemasiga  tushgandan  keyin  retseptorlar  bilan 
maxsus  o‘zaro  ta’sirga  kirishishdan  oldin  tahminan  10-12  hujayradan  tashkil  topgan  biologik 
to‘siqdan o‘tishi kerak. Miya, ko‘z, ko‘krak suti va boshqa organ va to‘qimalarga tushish uchun 
dorivor  modda  gematoensefalik,  gematooftalmik,  plansentar  kabi  maxsus  biologik  to‘siqlarni 
yengib o‘tishi kerak. 
Shunday  qilib,  dorivor  modda  organizmga  tomir  orqali  yuborilmaganda,  bir  qator 
kimyoviy-farmatsevtik  va  tibbiy-biologik  omillar  uni  biologik  samaradorligiga  sezilarli  ta’sir 
ko‘rsatishi  mumkin.  Bunda  fiziologik  omillar  o‘z-o‘zidan  muhim  va  shuningdek  farmatsevtik 
omillar bilan o‘zaro ta’sirida xam muhim ahamiyatga egadir. 
Quyida  katta  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  dorilarning  biologik  samaradorligiga,  shuningdek 
ularning  terapevtik  faolligiga  va  zaharliligaga  ta’sir  etuvchi  tibbiy-biologik  omillarni  ko‘rib 
chiqamiz. 
Tana  va  tashqi  muhit  harorati  organizmda  yuz  beradigan  fiziologik  va  biokimyoviy 
jarayonlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.  
Haroratning  va  havo  namligining  ko‘tarilishi  natijasida  organizm  haroratining  tashqi 

---

34 
 
muhitga  chiqishi  qiyinlashadi  va  issiqlikni  boshqarish  natijasidagina  chiqarilishi  kuzatiladi. 
Buning natijasida organizm me’yoridan ortiq isiydi. Bu esa o‘z navbatida MNS (markaziy nerv 
sistemasi)  keskin  qo‘zg‘alishiga  sabab  bo‘ladi.  Qon  almashish  jarayoni  buziladi,  modda 
almashinuvi  ortadi.  Natijada  terlash  holati  yuz  berib  organizm  suvsizlanishi  holati  kuzatiladi. 
Qon  quyuqlashadi,  elektrolit  balans  buziladi.  Buning  hammasi  o‘z  navbatida  dori  moddasining 
so‘rilish, tarqalishi va metabolizmi jarayonlariga va biosamaradorligiga ta’sir etadi. 
Tana  harorati  ko‘tarilganda  dorivor  moddalarning  so‘rilishi,  metabolizmi  va 
tranportirovkasi tezroq amalga oshadi, sovuganda esa bu jarayonlarning borishi sekinlashadi.  
 Organizmning  titrashi  hisobiga  organlar funksiyasi  va  sistemalar  o‘zgaradi.  Nafas olish 
mexanizmi o‘zgaradi, natijada qonda kislorod yetishmovchiligi holati kuzatiladi. 
Harorat  kabi  omilning  dorilar  farmakokinetikasiga  ta’sirida  albatta  dori  preparati 
kasalga berilganda bemorning tana haroratida o‘zgarish bo‘lishini hisobga olish zarur 
Dori  vositalarini  ingalyasiya  usulida  organizmga  yuborishda  dori  vositasi  bronxlarning 
shilliq  qavati  orqali  qon  oqismiga  tez  so‘riladi  va  jigarda  birlamchi  metabolizmga  uchramaydi. 
Bu  usulda  dori  vositasini  yuborishda  dori  preparatining  biologik  samaradorligiga  bronxlarda 
uchraydigan boshqa kasalliklar ta’sir ko‘rsatadi, shunigdek chekish, hamda bronx sistemasidagi 
qon aylanishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘ladi.