Toshkent farmatsevtika instituti analitik kimyo kafedrasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI

TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI

ANALITIK KIMYO KAFEDRASI

“Tasdiqlayman” O‘quv va tarbiyaviy ishlar bo‘yicha prorektor Z.A.Yuldashev _________ 2019 yil “____” _______________

II-KURS “FARMATSIYA” FAKULTETI TALABALARI UCHUN

“ANALITIK KIMYO” FANIDAN

USLUBIY KO‘RSATMA

(2 QISM)

Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (turlari bo`yicha)

51110000 – Kasb ta’limi

Toshkent 2018

Tuzuvchilar: М.Fatxullayeva - “Аnаlitik kimyo” kаfеdrаsi mudiri, kimyo fanlari nomzodi, dotsent, B.I Muhamedova-f.f.n., dotsent, Ro’zmetov U.O’- PhD, kаtta o’qituvchi, assistentlar: O’.I. Hamdamov, A.S. Gaziyeva, G.U. Po’latova, Z.A. Boltayeva.

Taqrizchilar:

Z.A.Smanova

O‘zMU, kimyo fakulteti, “Аnalitik kimyo” kafedrasi mudiri, kimyo fanlari doktori, dotsent.

N.A.Yunusxodjayeva

ToshFarMI, “Farmatsevtik kimyo” farmatsevtika fanlari nomzodi, dotsent.

Uslubiy ko‘rsatma Toshkent farmatsevtika instituti Markaziy uslubiy kengashning 2018 yil sentyabrdagi - son yig‘ilishida muhokama qilindi va ma’qullandi.

Uslubiy ko‘rsatma Toshkent farmatsevtika instituti Kengashininng 2018 yil sentyabrdagi -son yig‘ilishida muhokama qilindi va chop etishga tavsiya etildi.

Mashg’ulot-19

Mavzu: O`lchov idishlarni sig`imini tekshirish. Standart H₂C₂O₄ ∙ 2H₂O eritmasini tayyorlash.

Tarqatma qo’llanma tarkibi:

1. 
   Tarqatma qo’llanma maqsadi.
   
2. 
   Mavzuning ahamiyati.
   
3. 
   Laboratoriya mashg‘ulot mavzusini yoritishda qo’llaniladiga npedagogik texnologiyalar.
   
4. 
   Vaziyatli masalalar.
   
5. 
   Talabalar bilimini tekshirish uchun savollar.
   
6. 
   Test topshiriqlari.
   
7. 
   Laboratoriya ishlarini qadamma-qadam bajarish tartibi.
   

Mashg’ulotning maqsadi:

Titrimetrik tahlilda ishlatiladigan o’lchov idishlar bilan tanishtirish, taqribiy yoki aniq o’lchov idishlaridan maqsadga muvofiq foydalanishga o’rgatish. Standart eritma tayyorlash uning konsentratsiyasini turli birliklarda ifodalashni o’rgatish

Mavzuning ahamiyati:

Mashg’ulotdan olinadigan nazariy bilim va amaliy ko’nikmalar quyidagi mavzularni o’zlashtirish uchun zarur

Titrimetrik taxlil: Titrant eritmalarini standartlash. Eritmadagi kislota yoki asos miqdorini aniqlash, gidrolizlanuvchi tuzlar massasi yoki massa ulushini aniqlash. Kislotalar yoki tuzlar aralashmasini miqdoriy taxlili

Uskunaviy usullar: Kislota yoki ishqor eritmalarini standartlash. Nazorat eritmasidagi kislota va asoslar massasini aniqlash

Maxsus fanlar bilan bog’lanishi

Farmatsevtik kimyo: Titrant H₂SO₄ eritmasini tayyorlash va titrini aniqlash. Karbon kislotalar, to’yinmagan polioksikarbon kislotaning lakton guruhiga kirgan dori moddalar tahlili

Farmatsevtik texnologiya: Byuretka qurilmasidan foydalanib miksturalar tayyorlash. Konsentrlangan eritmalarni suyultirish. Farmakopeya suyuqliklarini suyultirish

Laboratoriya mashg‘ulot mavzusini yoritishda «Blits» o‘yin pedagogik texnologiya usullaridan foydalaniladi.

Standart eritma tayyorlashda bajariladigan ishlarning ketma-ketligini ko‘rsating «Blits» o‘yin

№	Ish mazmuni	Tartibi	To‘g‘ri javob	Xato
1.	Stakancha texnik tarozida tortiladi
2.	Standart modda o‘lchov kolbasiga voronka orqali solinadi
3.	Tortim hisob qilinadi
4.	Modda texnik tarozida tortiladi
5.	Eritmaning normal onsen-tratsiyasi hisob qilinadi
6.	Stakanchaning modda bilan massasi analitik tarozida tortiladi
7.	Modda avval ozroq suvda eritilib, so’ng kolba belgisigacha etkaziladi
8.	Stankacha va modda qoldig‘ining massasi analitik tarozida tortiladi

Vaziyatli masalalar:

1. 
   Standart moddaning aniq tortimini toza va quruq idishga solib distillangan suvning kerakli hajmi silindrda o’lchab quyilsa, eritilgan eritmaning konsentratsiyasi qanday bo’ladi?
   
2. 
   O’lchov kolbasida eritmani suyultirish vaqtida suv sathi kolba belgisidan bir oz ortib ketsa, nima qilinadi?
   

Talabalar bilimini tekshirish uchun savollar:

1. 
   Titrimetrik usullar ta'rifi.
   
2. 
   Kislota-asosli titrlash turlari.
   
3. 
   Boshlang’ich moddaga qo’yilgan talablar
   
4. 
   Standart va titrant eritmalarining ta'rifi
   

Test topshiriqlari

1.Qaysi qonun titrimetrik tahlilning asosiy nazariyasi hisoblanadi?

A. Ekvivalent qonuni

B. Tarkibni doimiylik qonuni

C. Molyar konsentratsiyalar qonuni

D. Massalar nisbati qonuni

E. Karralar nisbati qonuni

2.Ekvimolyar konsentratsiya yoki normal konsentratsiya ta’rifini ko‘rsating.

A. 1 dm³ eritmadagi mollar soni.

B. 1 sm³ eritmadagi moddaning gramm miqdori.

C. 1 dm³ eritmadagi erigan moddani gramm ekvivalentlar soni.

D. 1 sm³ titrant bilan reaksiyaga kirishadigan aniqlanuvchi mod­daning gramm miqdori.

E. 100 gramm eritmada erigan moddaning yoki 100 gramm qattiq namuna tarkibidagi moddaning gramm miqdori.

3. Titrimetrik tahlilni o‘tkazish uchun quyidagilardan qaysilari bo‘lishi shart?

A. Aniq hajm o‘lchash uchun o‘lchov idishlari

B. Taxminiy hajm o‘lchash uchun o‘lchov idishlari

C. Indikatorlar yoki ekvivalent nuqtani ko‘rsatadigan asboblar

D. Titrantlar

E. Yuqoridagilarning hammasi

4.Quyidagi keltirilgan- "titrlash sakramasi" tushunchasi titrlashni qaysi holatiga to‘g‘ri keladi?

A. Ekvivalent nuqta yaqinida pH ni keskin o‘zgarishi

B. Titrlash jarayonidagi pH ni o‘zgarishini grafik ifodasi

C. 0,1% moddani titrlanmasdan qolishi

D. 0,1% moddani o‘tkazib titrlanishi

E.Titrlashning oxirgi nuqtasi

5. Kislota-asos titrlashdagi boshlang‘ich(standart) moddalarni ko‘rsating.

1.Na₂CO₃ 2.NaCl 3.Na2B4O7∙10H2O 4.K₂Cr₂O₇

5. Na₂C₂O₄∙2H₂O 6.Na₂C₂O₄

A. 2,3,4 B.1,2,3 C.4,5,b D.1,3,5 E.2,3,6

6. Alkalimetriya metodida titrant sifatida ishlatiladigan modda­larni ko‘rsating.

1. Na₂SO₄ 2. NaCl 3. NaOH 4. KOH 5. NH₄OH 6. Na₂C₂O₄∙2H₂O

A.2,3 B.1,2 C.3,4 D.5,6 E.4,5

7. Kislota-asos indikatorlari qaysi o‘lchamlari bilan tavsiflanadi?

1. Titrlash ko‘rsatkichi bilan(TK)

2. Indikatorni rang o‘zgartirish pH oralig‘i bilan

3. Titrlash egrisi bilan

4. Ekvivalent nuqta bilan

5. Titrlash sakramasi bilan

A.1,5 B. 2,3 C. 3,4 D. 1,4 E. 1,2

8.Kislota-asos titrlash usulida indikatorni qanday tanlanadi?

1. Indikatorni titrlash ko‘rsatkichi (pT) titrlash sakramasi oralig‘ida bo‘lishi kerak

2. Indikatorni titrlash ko‘rsatkichi (pT) titrlash sakramasidan chetda bo‘lishi kerak

3. Indikatorni titrlash ko‘rsatkichi (pT) titrantni ekvivalent nuktadagi pH qiymatiga mos kelishi kerak

4. Indikatorni titrlash ko‘rsatkichi (TK) titrantni ekvivalent nuktadagi pH qiymatiga mos kelmasligi kerak

5. Kislota-asos titrlash usulida hohlagan indikatordan foydalanish mumkin

A.1,4 B. 2 C. 1,3 D. 4 E. 3,5

7.Quruq preparatdagi H₂C­₂O­₄ ∙2H₂O ertmasini tayyorlash.

A. Hisoblangan H₂C­₂O­₄ ∙2H₂O naveskasini analitik tarozida tortilib, o‘lchov kolbasiga o‘tkaziladi va belgisigacha suv solib bir necha marta aralashtiriladi va idishga solib qo‘yiladi.

B. Hisoblangan H₂C­₂O­₄ ∙2H₂O naveskasini analitik tarozida tortib, o‘lchov kolbasiga o‘tkaziladi va moddani eritib, belgisigacha suv solinadi, bir necha marta aralashtirib, shisha idishni shu eritma bilan 2-3 marta chayib solinadi.

C. Hisoblangan H₂C­₂O­₄ ∙2H₂O naveskasini dorixona tarozida tortib, idishga solinadi va kerakli miqdorda suv solib aralashtiriladi.

D. Hisoblangan H₂C­₂O­₄ ∙2H₂O naveskasini dorixona tarozida tortib, o‘lchov kolbasiga o‘tkaziladi, moddani eritib belgisigacha suv solib, aralashtiradi.

E. Hisoblangan H₂C­₂O­₄ ∙2H₂O naveskasini analitik tarozida tortib, ixtiyoriy hajmdan eritiladi va idishga solinadi.

9. Indikatorning vodorod (proton) xatoligi qaysi holatda ro‘y beradi?

A. Kuchsiz kislota titrlanmasdan qolganda

B. Ishqor titrlanmasdan qolganda

C. Kuchli kislota chala titrlansa yoki asosi o‘tkazib titrlanganda

D. Kislotani o‘tkazib titrlanganda

E. Kuchsiz asosni titrlanmasdan qolganda

10.H₂C₂O₄ ∙2H₂O boshlang‘ich eritmasini tayyorlash uchun tortim (naves­ka) ni hisoblash formulasini ko‘rsating.

1. 
   B. C.
   

D. E.

Laboratoriya ishlarini qadamma-qadam bajarish tartibi

Zarur asbob va reaktivlar:

1.Reaktivlar:

1. 
   Shovul kislota digidrati
   
2. 
   Distillangan suv
   

Tarozi va idishlar:

1. 
   Apteka va analitik tarozi, toshlari bilan
   
2. 
   Stakancha, voronka va o’lchov kolbasi W = 250 sm³
   
3. 
   Tayyor eritmani saqlash uchun qopqoqli idish
   
4. 
   Tayyor eritmani saqlash uchun qopqoqli idish
   

1-laboratoriya ishi.

I. O’lchov kolbasi haqiqiy hajmini undagi suvning massasiga ko’ra hisoblash.

1. 
   250 sm³ o’lchov kolbasining hajmini tekshirish uchun kolbani yuvib quritiladi.
   
2. 
   Тexnik electron tarozida uning massasi o’lchanadi (m₁).
   
3. 
   Kolbani belgisigacha distillangan suv bilan to’ldirib, tashqi tomoni sochiq bilan yaxshilab artiladi va qaytadan taroziga massasi o’lchanadi (m₂).
   
4. 
   Kolbadagi suvning massasi m₂-m₁ ni tashkil etadi.
   
5. 
   So’ngra kolbadagi suvning harorati aniqlanadi va tegishli ituzatmalar qiymati jadvaldan olinib, quyida keltirilgan formula bo’yicha kolbaning haqiqiy hajmi hisoblanadi.
   

Masalan, harorat 24⁰ C va kolbadagi suv massasi 249,55 g ni tashkil etgan, u holda o’lchov kolbasining haqiqiy hajmi:

V_haqiqiy= sm³

Shunday qilib, o’lchov kolbasining haqiqiy hajmi 250,45 sm³ ga teng ekan.

2-Laboratoriya ishi.

II. 250,00 sm³ 0,1 N H₂C₂O₄·2H₂O standart eritmasini tayyorlash va eritmaning aniq konsentratsiyasini hisoblash

1. 
   Namunani taqribiy massasini hisoblash.
   

Alkalimetriya uchun boshlang’ich (standart) modda ikki negizli shovul kislotasining digidrati ishlatiladi. Uning ekvivalent massasi

Э_{H2C2 O4·2H2O}=M/2 =63

1 – formula asosida taqribiy massa hisoblanadi

a= 0,1·250,00 ·63 /1000=1,6g

2. 
   Тexnik elektron tarozida avval quruq stakancha tortiladi.
   
3. 
   Keyin unga 1,6g boshlang’ich modda H₂C₂O₄·2H₂O tortib solinadi va yana tortiladi.
   
4. 
   So’ng stakancha tortim bilan analitik tarozida tortiladi (m₁).
   
5. 
   Stakanchadagi shovul kislota tortimi voronka orqali 250,00 sm³ o’lchov kolbasiga o’tkaziladi.
   
6. 
   Shundan so’ng stakancha moddaning qoldig’i bilan analitik tarozida tortiladi (m₂).
   

Shunda m₁- m₂ o’lchov kolbaga tushgan moddaning aniq tortim qiymatiga teng bo’ladi.

7. 
   Tortish natijalari jadvalga kiritiladi.
   
8. 
   Diqqat! Keyingi mashg’ulotlarda bunday jadval aniq tortim o’lchashda doimo to’ldiriladi.
   

	Belgilash	Massa, g
Stakancha massasi (texnik tarozida)
Tortim massasi (texnik tarozida)
Stakancha va tortim massasi (analitik tarozida)	m1
Stakancha va qoldiq massasi (analitik tarozida)	m2
Tortimning aniq massasi	m1 – m2

9. 
   O’lchov kolbasiga tushgan standart moddaning aniq tortimi avval oz miqdordagi distillangan suvda chayqatib eritiladi.
   
10. 
    Tortim to’liq erimasa yana suv qo’shib aralashtiriladi.
    
11. 
    So’ngra eritma o’lchov kolbaning belgisigacha suyultiriladi va albatta (kolba og’zini kaftingiz bilan berkitgan holda) ag’darma harakat bilan 10-15 marta aralashtiriladi.
    
12. 
    Tayyor eritmani tayyorlangan idishga quyishdan avval idish standart eritmaning 5-10 sm³ bilan 3 marta chayiladi.
    
13. 
    Tayyor eritmaning konsentratsiyasi va titri aniq tortim bo’yicha hisoblanadi.
    

N_{H2C2 O4·2H2O} = (m₁-m₂) 1000 / W ∙ Э_H2C2O4 (g·ekv/dm³)

T_H2C2O4= (m₁-m ₂)/ W ( g/sm³)

yoki

T_{H2C2 O4}= N _{H2C2 O4·2H2O}∙Э_{H2C2 O4} / 1000 ( g/sm³)