Тошкент фармацевтика институти

 
1.2.Autekologiya tushunchasi 
O‗z vaqtida E.Gekkel qayd qilib o‗tganidek, ekologiya faqat o‗simlik va xayvonarni 
emas,  balki  bubun  tirik  organizmlarni,  ularning  o‗lib  ketgan  ajdodlarini  bir  xil  darajada 
o‗rganadi.  
Ekologiya  bo‗limlarning  umumiy  vazifalari  va  yo‗nalishlari  birlashgan.  Lekin 
o‗simliklar,  sanoat  yoki  insonlar  ekologiyasi  kabi  yo‗nalishlarning  xar  birini  o‗ziga  xos 
tadqiqot  usullari  bor.  Masalan,  o‗simlikning  ekologiyasi  abiotik  omillarning  ayrim  o‗simlik 

---

turlariga  yoki  tur  vakillariga  ta‘sirini  aniqlaydi.  O‗simlikning  va  ular  birikmalarining  bir-
birlari  bilan  munosabatlarini  fitotsenologiya  o‗rgansa,  xayvonlar  va  o‗simliklar  guruxlari 
ichidagi aloqalarini biotsenologiya o‗rganadi.  
O‗simliklar  tabiiy  muxit  va  xar  xil  turlarning  birligi  darajasida  o‗rganiladi.  Sun‘iy 
senozlarni  (bug‗doyzor,  sholipoya,  paxtazor,  jo‗xorizor  va  xokazo)  muxitda,  aslosan  bir  tur 
vakillari  xosil  qiladi.  Ularning  populyasiyalari  bir,  ko‗p  va  xar  xil  guruxlarni  xosil  qiluvchi 
o‗simliklar asosida chuqur o‗rganiladi.  
Xayvonlar  ekologiyasi  -  tashqi  muxit  omillarining  ayrim  individiumlariga  va 
ularning  populyasiyalariga  ta‘sirini  o‗rganadi.  SHuning  uchun  ham  populyasiya  xavonlar 
misolida yaxshi ishlab chiqilgan.  
O‗simlik  va  xayvonlar  xaqidagi  ma‘lumotlar  shuni  ko‗rsatadiki,  tirik 
organizmlarning  bir-birlari  va  muxit  bilan  aloqalari,  murakkab  xar  xil  va  o‗ziga  xosligini 
ekologiyaning  o‗simliklar  va  xayvonlar  ekologiyasiga  bo‗linishiga  sabab  bo‗ladi,  ya‘ni 
tabiatning xar bir ob‘ekti mustaqil fanlar tomonidan o‗rganilsa-da, ular o‗rtasidagi aloqa juda 
kuchlidir.  
Ayrim  xollarda  ekologiyaning  bu  ikki  mustaqil  bo‗limini    birlashtirmoqchi  xam 
bo‗lganlar  (YU.Odum,  L.G.Ramenskiy,  B.G.Ioganze,  G.A.Novinkov,  S.S.SHvars). 
V.N.Sukachev  tomonidan  ishlab  chiqilgan  biogeotsenoz,  keyinchalik  biogeotsenologiya 
ta‘limoti  -  o‗simliklar  va  xavonlar  birikmalarini  to‗plam  xolida  o‗rganish  nazariyasi  katta 
axamiyatga  ega  bo‗ladi.  YU.Odum  ekologiyani  turlar  populyasiya  ekologiyasi,  senozlar 
ekologiyasi, ekosistema ekologiyasi kab qisimlarga bo‗ladi.  
Xozirda  ekologiyaning  bo‗limlari,  ularning  ma‘nosi,  vazifalari  va  o‗rganish 
ob‘ektlari quyidagicha:  
1.  Auekologiya  (yunoncha  autos  -  o‗zim,  logiya  -  ta‘lim)  -  tur  vakillarining  yashash 
sharoiti,  bir-birlari  xamda  ularni  o‗rab  turgan  atorf-muxit  balan  munosabatlarini  o‗rganadi, 
shuningdek  turning  turg‗unligini,  uning  turli  ekologik  ommillar  ta‘sirida  moslashnshini, 
muxitning  organizmning  morfologik,  fiziologik  va  xulqiy  o‗zgarishlariga  sabab  bulishini 
aniqlaydi. 
Autekologiya  o‗zining  rivojlanishida  ekologik  taqqoslash,  ekologo-morfologik, 
fiziologik  usullardan  keng  foydalaniladi.  Organizmning  atrof-muxit  ta‘siriga  reaksiyasi  va 
o‗zgarishiga oid ilmiy materiallarni solishtiradi. Natijada organizmlarning fasllar, yil va kup 
yillar  davomida  bo‗lib  o‗tadigan  o‗zgarish  qonuniyatlarini  aniqlaydi,  organizmga  ta‘sir 
qiladigan  tabiiy  va  sun‘iy  (antropogen)  omillarning  salbiy  va  ijobiy  moxiyatini  o‗rgatadigan 
ilmiy  materiallarni  tasnif  kilish  natijasida  qator  ekologik  qonunlarni  ochadi  (Libixning 
minimum qonuni, SHelfordning ekologik tolerantlik qonuni, Lundogard-Poletaev qonunlari). 
2. Demekologiya  (yunoncha demos - xalk,) - tur vakillari xosil  qiladigan 
tabiiy populyasiyalarning xosil bo‗lish shartlarini, ularning guruxlari ichki tuzilishini, son va 
sifatini,  bir-birlari  va  muxit  o‗rtasidagi  munosabatlarni  o‗rganadi.  Fransuz  ekologi  R.  Dajo 
demekologiyani populyasiya dinamikasi nomi bilan ishlatadi. 
3.  Eydekologiya  -  turlar  ekologiyasi  -  turni  ekologik  jixatdan  chuqur  o‗rganadi,  uni 
jonli  tabiatning tashkil bo‗lishidagi  yuqori rivojlanish  darajasi va biologik  mikrosistemalarni 
tashkil kiluvchi deb qaraydi. 
Ekologiyaning  rivojlanish  jarayonida  ilm  tadqiqotchilari  tur  vakillari  -  populyasiyani 
o‗rganish  asosida  biosferani  o‗rganishga  o‗tdilar.  Ekologiyaning  bu  bo‗limida  tur 
ekologiyasini o‗rganish shartdir. 

---

Tirik  organizmlarning  tabiiy  integratsion  birlashuvi  asosida:  tur  vakillari  —  vakillar 
guruxi  —  populyasiya  —  populyasiyalar  guruxi  —  tur  —  turlar  guruxi  —  senozlar  — 
biotsenozlar — byogeonozlar (ekosistemalar) biosferalar yotadi. 
Tirik  tabiatning  ob‘ektiv  integratsion  tuzilishi  ikki  tizimda  ya‘ni  1)  turlar  xosil 
qiluvchi tizim va 2) biogeotsenotik tizim asosida bo‗lishi kerak. CHunki, xar qanday tur vakili 
(organizm) va uning populyasiyasi ob‘ektiv turning aniq vakili bo‗lib, u yoki bu biotsenozalar 
tarkibiga kiradi va ularning xosil bo‗lishida qatnashadi. 
4.  Sinekologiya  (grekcha  syn  -  birlikda)  -  turli  organizmlar  xosil  qiladigan  birlik 
ekologiyasi, turli organizmlar, turli mikroorganizmlar, o‗simliklar, xayvonlar assotsiatsiyalari, 
biotsenozlar,  ularning  xosil  bo‗lishi,  rivojlanishi,  tuzilishi,  o‗zgarashi  va  maxsuldorligini 
o‗rganadi. 
K.SHryoterning  fikricha,  sinekologiya  xar  xil  guruxlar  xosil  qiluvchi  xilma  xil  tur 
vakillarining  bir-birlari  va  muxit  o‗rtasidagi  munosabatlarini  o‗rganadi.  Agar  aut-dem  -  va 
eydekologiyalar asosida  tur vakillarini va ma‘lum tirik organizmlar guruxiga kiruvchi  turlar 
o‗rganilsa,    sinekologiya,  o‗z  navbatida  aut  -,  dem  -  va  eydekologiyaga  asoslangan  xolda  
murakkab  kup  turlardan  tashkil  topgan  tabiiy  komplekslarni,  ularning  ichki  tuzilishlarini, 
rivojlanishini,  son  va  sifat  o‗zgarishlarini  to‗la  xolda,  ichidagi  katta  va  kichik        birliklarini 
bir-birlari xamda muxit o‗rtasidagi  munosabatlarini o‗rganish  bilan bu bo‗lim ekologiyaning 
umumiy biologik xarakteriga ega bo‗lib koladi. 
Sinekologiya  statistik  yullar  bilan  ilmiy-tadqiqot  ishlari  olib  boradi.  Sinekologiya 
dinamik  jixatdan  (doimiy  xarakatda,  o‗zgarishda)  -turli  katta  va  kichik  biologik  guruxlarni 
o‗zgarib,  almashib  turishini,  ular  ichidagi  farkni,  ekosistemalar  ichidagi  ozuqaviy 
bog‗liqliklarni,  sonlar  piramidasini,  organizmlar  xosil  qiladigan  biomassa,  maxsuldorlik  va 
energiya oqimlarini o‗rganadi. 
Ayrim  xollarda  xususiy  ekologiya  yunalishi  xam  yuzaga  chiqib  qoladi.  Xususiy 
ekologiya  -  umumiy  ekologik  qonunlarni  ayrim  taksonomik  birliklar  darajasida,  ekosistema 
ichidagi  kenja  sistemalarning  yashash  joylarini,  doimiy  xarakati  va  o‗zgarishini,  yashash 
sharoitlarining  xillarini  (suv,  xavo,  er)  -  biotoplarni,  ekosistemadagi  ularning  komponentlari 
moxiyatini o‗rganadi. 
SHunday  qilib  ekologiya  -  tabiatda  xosil  bo‗lgan  bir  butun  biologik  birliklarni 
o‗rganadi,  shu  birliklarning  guruxlariga,  a‘zolariga  o‗ziga  xos  maxsus  usullar  bilan 
yondoshadi.  CHunki  tabiatdagi  xar  xil  tabiiy  voqelik,  xolat  maxsus  yondoshishlarni,  yangi 
ekologik  usullarni  talab  kiladi.  Tabiatning  ekologik  xolati  ustida  tajriba  o‗tkazib  bo‗lmaydi, 
chunki bunday xol juda xam kuzatilmagan va boshqarib bulmaydigan sanoqsiz ofatlarga olib 
kelishi  mumkin  (masalan:  atom  bombalarining  Semipalatinskdagi  sinovlari,  atom  bombasini 
Xirosima, Nagasakida qo‗llash, CHernobil AES ining portlashi). 
Ekologiya  va  uning  yaqin  bo‗limlaridan  turli  biologik  va  boshqa  fanlarning 
yutuqlaridan,  materiallaridan  extiyotkorlik  bilan  foydalanish  kerak,  aks  xolda  xaqiqiy 
ekologik  voqeliklar,  xolatlar  buzilib,  ekologiyada  ―begona‖  fikrlar  chalkashib  yurishi 
mumkin. 
 Ekologiyaning  maqsadi  -  ma‘lum  vaqtda  va  ma‘lum  joyda  qancha  organizm 
yashaydi, ularni qachon va qaysi erda va nima uchun uchratish, topish mumkin degan savolga 
javob  berishdan  iborat.  Bu  esa  insonning  biologik  tayanchi  bo‗lib,  u  yashab  turgan  muhitni 
saqlash  chora  tadbirlarini  ishlab  chiqishga  asos  bo‗ladi.  SHuning  uchun  ham  ekologik 
ta‘limsiz  va  mustahkam  ekologik  bilimga  ega  bo‗lmasdan  turib,  atrof-muhit  muhofazasi 
muammolarini hal qilib bo‗lmaydi.   

---