Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

653

---

jatlaridan ham foydalanadi. Bunga birinchi navbatda, davlat kredit­

lari,  subsidiyalari va kafolatlari, hamda xususiy sektordan tovarlami 

sotib olishga qilinadigan sarflar misol bo'ladi.

Iqtisodiyotni  davlat tomonidan tartibga  solishda asosiy kapitalga 

hisoblanadigan jadallashgan  amortizatsiya  ajratmalari  alohida  rol 

o‘ynaydi.  U hozirgi  sharoitda jamg‘arish va iqtisodiyotdagi tarkibiy 

o‘zgarishlami  rag‘batlantirishning  asosiy  vositasi  hamda  iqtisodiy 

sikl va bandlikka ta’sir ko‘rsatuvchi muhim dastak hisoblanadi.

Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat kapital qo‘yilmalari muhim rol 

o‘ynaydi.  Jumladan,  bozor  kon’yunkturasi  yomonlashgan,  turg‘unlik 

yoki  inqiroz  sharoitida  xususiy  kapital  qo‘yilmalar  qisqaradi,  davlat 

investitsiyalari esa odatda o‘sadi.  Shu orqali davlat ishlab chiqarishda 

tanazzul va ishsizlikning o‘sishiga qarshi turishga harakat qiladi.

Davlat  kapital  qiymatlari  iqtisodiyot  tarkibiy  tuzilishidagi 

o‘zgarishlarda ham sezilarli o‘ringa ega bo‘ladi, masalan,  davlat xu­

susiy kapitalining oqib kelishi yetarli bo‘lmagan mintaqalar, tarmoq­

lar yoki faoliyat sohalarida yangi obyektlar qurish va eskilarini qayta 

qurollantirish  orqali  iqtisodiyot tarkibiy tuzilishiga ta’sir ko‘rsatadi. 

Bulardan tashqari davlat kapital qo‘yilmalari ilmiy-tadqiqot ishlarida, 

kadrlar tayyorlashda, tashqi savdo va chetga kapital chiqarishda ham 

katta rol o‘ynaydi. Shuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartib­

ga solishning bir qator shakllarini ham ajratib ko‘rsatish mumkin:

-  davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilishi;

-   ilmiy  tadqiqot  va  tajriba-konstruktorlik  ishlanmalari,  ixtiro- 

lami  davlat tomonidan rag‘batlantirish hamda  iqtisodiyotdagi  ijobiy 

tarkibiy siljishlami ta’minlash;

-  investitsiya jarayoni va iqtisodiy о‘sishni davlat tomonidan tar­

tibga solish;

-  ishchi kuchi bozoriga davlat tomonidan ta’sir ko‘rsatish;

-  qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar.

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning hozirgi davrda­

gi oliy shakli davlat iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Uning vazifasi 

tartibga  solishning barcha usuli  va vositalaridan  kompleks  foydala- 

nishdan  iborat.  Iqtisodiy  dasturlar  o‘rta  muddatli,  favquloddagi  va 

maqsadli  bo‘lishi  mumkin.  0 ‘rta muddatli  umumiqtisodiy  dasturlar

654

---

odatda besh yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig‘iz vaziyatlarda, 

masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya sharoitlari- 

da ishlab chiqilib,  qisqa muddatli xususiyatga ega bo‘ladi.  Maqsadli 

dasturlaming obyekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy 

tadqiqotlaming har xil yo‘nalishlari bo‘lishi mumkin. Masalan, mam­

lakatimizda 2006-2008-yillarda mahalliy xomashyo negizida tayyor 

mahsulot,  butlovchi buyumlar va materiallar  ishlab  chiqarishni  ma- 

halliylashtirish  dasturi  qabul  qilingan  bo‘lib,  uning  asosiy  maqsadi 

iqtisodiyotning  jadal  va  barqaror  rivojlanishini  ta’minlash,  uning 

tashqi  omillarga bog‘liqligini  kamaytirish,  ishlab  chiqarish jarayon- 

lariga yangi,  samarali texnologiyalami tatbiq qilishni jadallashtirish, 

mahalliy  xomashyo  va  ishlab  chiqarish  resurslaridan  keng  foydala­

nish,  shuning  asosida  zamonaviy  raqobatbardosh  mahsulot  ishlab 

chiqarishni  ko‘paytirish,  valyuta  mablag‘laridan  tejamli  va  oqilona 

foydalanish, shuningdek, yangi ish joylarini yaratishdan iborat.

Iqtisodiyotni  davlat  tomonidan  tartibga  solish  tashqi  iqtisodiy