Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

481

---

Iqtisodiy o‘sishning muhim modellaridan biri boiib tarmoqlara­

ro  balans  hisoblanadi.  Tarmoqlararo  balansning  dastlabki  nazariy 

asoslari sobiq ittifoq davrida ishlab chiqilgan edi.  Keyinchalik u asli 

Rossiyalik  boigan  AQSH  iqtisodchi  olimi  V.  Leontev  tomonidan 

«xarajatlar  -   natijalar»  modeli  sifatida  takomillashtirilgan  holda 

ishlab chiqildi.

V.  Leontev iqtisodiy tahlilning «xarajatlar -  natijalar» usulida eng 

awalo e’tibomi iqtisodiyotdagi miqdoriy aloqalarga qaratadi. Tarmoq­

lar o‘rtasidagi bu aloqalar texnologik koeffitsientlar orqali o‘matiladi.

Tarmoqlararo  balans jadvali  to‘rtta  kvadrantdan  iborat.  Birinchi 

kvadrantga mahsulot ishlab chiqarishga moddiy sarflar ko‘rsatkichlari 

joylashtirilgan.  Ikkinchi  kvadrantga  shaxsiy  iste’mol,  jamg‘arish, 

davlat  xaridi  va  eksport  sifatida  foydalaniluvchi  pirovard  mahsulot 

ko‘rsatkichlari  joylashtirilgan.  Uchinchi  kvadrantdan  qo‘shilgan  qiy­

mat  (ish  haqi,  foyda,  soliqlar)  va  import  ko‘rsatkichlari  o‘rin  ol- 

gan.  To‘rtinchi  kvadrantda  sof milliy  mahsulotni  qayta  taqsimlash 

ko‘rsatkichlari  joylashgan.  Tarmoqlararo  aloqalar  jadvali  ustunlari 

bo‘ylab xarajatlami, ya’ni har bir tarmoq bo‘yicha mahsulot qiymatini 

tashkil etuvchi unsurlami,  satrlar bo‘yicha esa -  milliy iqtisodiyot har 

bir tarmogi mahsulotini taqsimlash tarkibiy tuzilmasini aks ettiradi.

Tarmoqlararo  balans  modelida  bir  tarmoqdagi  pirovard  talab 

yoki ishlab  chiqarish  sharoitidagi o‘zgarishlar boshqa barcha o‘zaro 

bogiiq tarmoqlaming miqdoriy ta’sirini kuzatish  orqali  o‘rganiladi. 

Bu esa qandaydir tovarga boigan ehtiyojlar yoki uni ishlab chiqarish 

texnologiyasidagi har qanday o‘zgarishlar muvozanatlashgan narxlar 

tarkibini o‘zgartirib, texnologik koeffitsientlaming ham o'zgarishiga 

olib kelishini anglatadi.

Iqtisodiy  o‘sish modellari to‘g‘risida  so‘z  yuritiganda  «nol  dara- 

jadagi iqtisodiy o‘sish» konsepsiyasiga to‘xtalib o‘tish maqsadga mu­

vofiq hisoblanadi. Mazkur konsepsiyaga XX asming 70-yillarida asos 

solingan.  Bu konsepsiya tarafdorlarining fikricha texnika taraqqiyoti 

va iqtisodiy o‘sish atrof-muhitning ifloslanishi, tabiatga zaharli mod- 

dalaming  chiqarilishi,  shahar qiyofasining yomonlashuvi  va boshqa 

shu kabi ko‘plab  salbiy holatlami keltirib  chiqarishi mumkin.  Aholi 

sonining  tezlik  bilan  ko‘payib  borishi,  ishlab  chiqarish  mikyoslari-

482

---

ning kengayishi natijasida ishlab chiqarish, ayniqsa, tabiiy resurslam- 

ing  kamayib borishi pirovardida iqtisodiy o‘sish chegaralarini  chek- 

lab  qo'yadi.  Buning  oqibatida  ocharchilik,  ekologiyaning  buzilishi, 

resurslarning tugashi ro‘y berib, tez orada aholi soni va sanoat ishlab 

chiqarish  hajmi  keskin  qisqara boshlaydi.  Shunga ko‘ra,  «nol  dara­

jadagi  iqtisodiy  o‘sish»  konsepsiyasi  tarafdorlari  iqtisodiy  o‘sishni 

maqsadga  muvofiq  ravishda  ma’lum  chegarada  ushlab  turish  zarur, 

deb  hisoblaydilar.  Ular  iqtisodiy  o‘sish  tovar  va  xizmatlar  hajmi­

ning  ko'payishini  ta’minlashini tan  olsalarda, bu o‘sish bir vaqtning 

o'/.ida  turmush  darajasining  yuqori  sifatini  ta’minlay  olmasligini 

(a’kidlaydilar. C)‘z navbatida, mazkur konsepsiya muholiflari iqtisodiy 

o'sishning  yuqori  darajasini  yoqlab,  uning  o‘zi  cheksiz  ehtiyojlar 

va  cheklangan  resurslar  o‘rtasidagi  ziddiyatni  yumshatishini,  aynan 

yuqori  darajadagi  o'sish  sharoitida jamiyatning ijtimoiy zaif qatlam- 

larini  qo'llab-quvvatlash  imkoniyati  vujudga kelishini  ko‘rsatadilar. 

Atrof-muhitning  ifloslanishi  esa  iqtisodiy  o‘sish  oqibati  bo‘lmay, 

u  labiiy  resurslardan  foydalanishdagi  narx  shakllanish  tizimining 

noto‘g‘riligidan kelib  chiqadi.  Shunga ko‘ra,  mazkur  muammolami 

hal etish uchun tabiiy resurslardan foydalanishda qonuniy cheklovlar 

yoki  maxsus  soliqlami  kiritish,  ifloslantirish huquqi  bozorini  shakl­

lantirish lozimligini ta’kidlaydilar.