Toshkent davlat yuridik

1


6-MAVZU. MAJBURIYAT HUQUQI TUSHUNCHASI, TIZIMI,
VUJUDGA KELISH ASOSLARI


Majburiyat va majburiyat huquqi tushunchalari, majburiyatlarni
vujudga kelish asoslari. Majburiyat subyektlari. Majburiyatdagi
shaxslarning oʻzgarishi. Regress (qaytarma) majburiyat.


Majburiyat va majburiyat huquqi tushunchalari, majburiyatlarni
vujudga kelish asoslari


Fuqarolik huquqining eng muhim kichik sohalaridan biri
majburiyat huquqi hisoblanadi. Majburiyat deb shunday fuqarolik huquqiy
munosabatga aytiladiki, unga asosan bir shaxs (qarzdor) boshqa shaxs
(kreditor) foydasiga muayyan harakatni amalga oshirishga, chunonchi:
mol-mulkni topshirish, ishni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish, pul to‘lash va
hokazo yoki muayyan harakatdan o‘zini saqlashga majbur bo‘ladi, kreditor
esa – qarzdordan o‘zining majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga
ega bo‘ladi.
Yuridik adabiyotlarda majburiyat atamasi bilan birgalikda burch
atamasi borasida ham so‘z yuritiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasida huquq va burchlar borasida so‘z boradi. Ushbu atamalar
teng ma’noli bo‘lib, fuqarolik huquqiy munosabatlarda har doim
majburiyat atamasi qo‘llaniladi.
Majburiyat subyektlari, obyektlari, uning mazmuni majburiyatning
eng muhim elementi hisoblanadi. Majburiyat subyektlari bu muayyan
huquqlarga ega bo‘lgan va zimmasiga muayyan majburyatlar yuklangan
shaxslardir. Odatda har bir majburiyatda kamida ikki taraf ishtirok etadi.
Muayyan harakat qilinishini va muayyan harakatdan tiyilishni talab qilish
ga haqli bo‘lgan taraf – kreditor (haqdor) deb ataladi. Muayyan harakatni
qilishga yoki harakat qilishdan saqlanishga majbur bo‘lgan taraf esa –
qarzdor (burchdor) shaxs bo‘lib hisoblanadi.
Majburiyat huquqiy munosabatlari o‘z mohiyatiga ko‘ra nisbiy
huquqiy munosabat hisoblanadi. Demak, kreditor faqat muayyan shaxsdan
yoki shaxslarga nisbatan talab qo‘yish huquqiga ega. Majburiyat
munosabatlarda kreditorning talab qilish huquqi va shunga muvofiq
qarzdorni burchi nimaga qarata yo‘naltirilgan bo‘lsa u majburiyat obyekti
hisoblanadi. Masalan, huquq va majburiyatlar biron-bir ashyoni olishga,
topshirishga, muayyan pulni to‘lashga, ishni, xizmatni ijro etilishiga


2


10





qaratilgan yuridik harakatlardan yoxud muayyan harakatlarni sodir
etishdan o‘zini tiyish xulq-atvoridan iborat bo‘lishi mumkin.
Majburiyat huquqi – mol-mulkni topshirish, ishlarni bajarish,
xizmat koʻrsatish yoki pul toʻlash yoki muayyan harakatdan oʻzini tiyib
turish bilan bogʻliq boʻlgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan
fuqarolik-huquqiy normalar yigʻindisidir.


Majburiyat huquqi jamiyatda mulkiy munosabatlarning eng muhim
va keng sohasini, oʻzining fuqarolik-huquqiy tusidagi qoidalari bilan
tartibga soladi. Jamiyatdagi majburiyatga oid huquqiy munosabatlar
fuqarolar va tashkilotlarning xilma-xil ehtiyojlarini qondirish, ta’minlash
maqsadlarida oʻrnatiladi. Majburiyatlar toʻgʻrisidagi normalar mulkning