Toshkent davlat yuridik universiteti xalqaro tashkilotlar huquqi

 
Yevropa ittifoqi –
Yevropa 27 davlatining iqtisodiy va siyosiy 
birlashmasidir
73
.
1951 yilda ko'mir va po'lat tarmoqlarining birlashishi (KPTB) — 
Parij shartnomasi bo'lajak Ittifoqining dastlabki namunasiga aylandi. 
1957yilYevropa iqtisodiy hamjamiyati va Yevropa atom energiyasi 
hamjamiyatini tashkil etish to'g'risida tarixiy Rim shartnomalari 
imzolandi. Ushbu shartnomalar Parij shartnomasi bilan birgalikda 
Yevropa ittifoqining institutsional asosini tashkil qildi.
Yevropa iqtisodiy hamkorlikni tashkil etish to'g'risida Rim 
shartnomasiga muvofiq, bojxona ittifoqi Hamjamiyat asosi (1968-1986) 
hisoblanadi. Bojxona ittifoqi tovarlar savdosini qamrab olgan bo'lib, a'zo 
davlatlarning savdo munosabatlarida import, eksport bojlari va bir xil 
qiymatga ega har qanday Yilg'imlarni taqiqlashni ko'zda tutadi.
1987 yildan Yagona Yevropa hujjati qarorlariga binoan Yevropa 
Ittifoqi davlatlari Umumiy bozor bosqichiga o'tdi. Hamjamiyat ichida 
nafaqat tovarlar, balki ishlab chiqarishning boshqa omillari — xizmatlar, 
kapital va boshqalar aylanishi yo'lga qo'Yilldi.
Yevropa Ittifoqi to'g'risida shartnoma 1992yil2 fevralda Maastrixt 
shahrida (Niderlandiya) imzolandi va 1993yil1 noyabrda kuchga kirdi. 
Shundan so'ng shartnoma ikki marta qayta ko'rib chiqildi: avval 
1997yil 2 oktyabrdagi Amsterdam sharonomasi (1999yil1 mayda 
kuchga kirgan) , so'ngra 2001yil26 fevraldagit Nitsa shartnomasi asosida 
(to'liq nomi: «Yevropa Ittifoqi to'g'risidagit shartnoma, Yevropa 
hamjamiyatini ta'sis etuvchi shartnomalar va ushbu shartnomalar bilan 
bog'liq ayrim hujjatlarga o'zgartishlar kiritish haqida Nitsa shartnomasi», 
2003yil1 fevralda kuchga kirgan). 
1992 yilda qabul qilingan va Amsterdam shartnomasi va Nitsa 
shartnomasiga muvofiq o'zgartishlar kiritilgan Yevropa Ittifoqi 
to'g'risidagi shartnomada quyidagilar mustahkamlangan: 
1) Yevropa davlatlari va xalqlarining integratsion birlashmasi 
sifatida Ittifoq tuzilmasi va faoliyatining umumiy prinsplari, shuningdek, 
unga a'zo davlatlar o'rtasidagi hamkorlikning huquqiy asoslari; 
72
Advisory opinion on certain legal questions concerning the lists of candidates submitted with a view to the 
election of judges to the European Court of Human Rights. February 12, 2008. Advisory opinion on certain legal 
questions concerning the lists of candidates submitted with a view to the election of judges to the European Court of 
Human Rights (№ 2). January 22, 2010. 
73
Батафсил қаранг: Юнусов Х. Европа Иттифоқи ҳуқуқи. Дарслик. – Т.: ЖИДУ, 2007. 

---

137 
2) Ittifoqning ijtimoiy hayotning ikki sohasida vakolatlari– tashqi 
siyosiy (“umumiy tashqi siyosat va xavfsizlik siyosati”) va huquqni 
muhofaza qilish (“politsiya va sud organlarining jinoiyat-huquq 
sohasidagi hamkorligi”). 
Yevropa Ittifoqi to'g'risidagi shartnomaga turli Yilllarda jami o'nta 
protokol ilova qilindi.
2001 yilgi Nitsa shartnomasiga muvofiq quyidagi tuzatishlar 
kiritilgan: 
1) Ittifoq institutlarining a'zo davlatlar tomonidan ijtimoiy tuzum 
demokratik prinsplariga rioya etilishini nazorat qilish imkoniyatlarini 
kengaytirish; 
2) umumiy tashqi siyosat va xavfsizlik siyosati doirasidagi 
o'zgartishlar, Ittifoqning uchinchi mamlaktalar, xalqaro tashkilotlar va 
boshqalar bilan xalqaro shartnomalar tuzish va qo'llash tartibiga aniqlik 
kiritildi. 
3) politsiya va sud organlarining jinoyat-huquq sohasidagi 
hamkorligiga nisbatan, masalan, Ittifoqning yangi huquqni muhofaza 
qilish organi - Yevroyust to'g'risidagi Ustav qo'shildi; 
4) a'zo davlatlarning jinoyat-huquq sohasidagi hamkorlik 
mexanizmidan foydalanish tartibi aniqlandi va soddalashtirildi.
Yer 
yuzidagi 
dastlabki 
milliylikdan 
ustun 
Konstitutsiya
-2004 yilgi Yevropa uchun Konstitutsiya loyihasining ishlab chiqilishi 
uchini ming Yilllikda Yevropa Ittifoqini huquqiy rivojlantirishda muhim 
voqea bo'ldi
74
.
Konstitutsiya Ittifoqi tashkil etilganidan buyon keng ko'lamli 
huquqiy islohotlarni amalga oshirish borasidagi urinishlarni ifoda etadi.
Konstitutsiyani ratifikatsiya qilish jarayonida 18 mamlakat 
loyihani qo'llab-quvvatladi, 2005yilFransiya va Gollandiyada o'tgan 
referendumlar salbiy natija berdi va bu ratifikatsiya jarayonini 
to'xtatishga olib keldi.
Shu sababli yangi hujjat ishlab chiqildi. Yangi hujjat tashqi 
jihatdan konstitutsiyaviy matnga o'xshamadi. Unda Konstitutsiyaning 
yangi Ittifoq faoliyati uchun zarur bo'lgan asosiy qoidalar saqlanib 
qolingan.
Shartnoma 2007yil13 dekbarda o'sha paytda Yevropa Ittifoqiga 
raislik qilgan Portugaliya poytaxtida imzolangan va shu bois Lissabon 
shartnomasi (yoki Islohot to'g'risidagi shartnoma) deb atalgan. 
74
См.: Конституция Европейского Союза: Договор, устанавливающий Конституцию для Европы (с 
комментарием). М.: ИНФРА - М, 2005. 

---

138 
Islohot to'g'risidagi shartnoma Yevropa Ittifoqiga yuridik shaxs 
maqomini berdi (Yevropa Ittifoqi to'g'risidagi shartnomaning 47-
moddasi), Bu dunyoda, uchinchi mamlakatlar, xalqaro tashkilotlar bilan 
muzokaralarda uning pozitsiyasini sezilarli ravishda kuchaytirdi. 
Shartnomaga 
muvofiqEvropa 
Ittifoqi 
asosiy 
ta'sis 
shartnomalarining murakkab tizimi qisman kodlashtirildi.
Shunday qilib, Ittifoq «Konstitutsiyaviy» asosi, YeI boshlang'ich 
qonunchiligi asosini Yevropa Ittifoqi to'g'risidagi shartnoma, Yevropa 
Ittifoqining faoliyat yuritishi to'g'risidagi shartnoma (Yevropa 
hamjamiyati o'rnida qabul qilingan shartnoma), Yevropa Ittifoqining 
asosiy huquqlar to'g'risidagi xartiyasi (2000) tashkil etdi. Lissabon 
shartnomasi qabul qilinishi natijasida yagona Konstitutsiya «uch 
qismdan iborat Lissabon shartnomasi» bilan almashtirildi. 
Yevropa Ittifoqi to'g'risidagi shartnomaga ko'ra — bu «Yevropa 
xalqlarining yanada yaqin ittifoqini» tashkil etishga xizmat qilish asosiy 
maqsadi bo'lgan integratsiya tashkilotidir.
Ittifoqqa ijtimoiy tuzumning demokratik prinsplari - «erkinlik, 
demokratiya prinsplari, inson huquqlari va asosiy erkinliklarini hurmat 
qilish, huquqiy davlat prinspi» rioya qiluvchi har qanday Yevropa 
davlati a'zo bo'lish huquqiga ega (Qarang: Yevropa Ittifoqi to'g'risidagi 
shartnomaning 6, 49-moddalari). Yevropa Ittifoqi tarkibiga kirish uchun 
mamlakat YIL o'rtacha ko'rsatkichlari bilan taqqoslanadigan yuqori 
darajada 
iqtisodiy 
rivojlangan 
bo'lishi, 
nomzod 
davlat 
ichki 
qonunchiligini YIL huquq normalariga muvofiqlashtirish uchun huquqiy 
islohotlarni amalga oshirish zarur.
1975 yildan buyon a'zo davlatlar jinoyatchilik va boshqa 
huquqbuzarliklarga qarshi kurash bo’yicha birgalikdagi choralarni ishlab 
chiqishga kirishdi: politsiya va sud organloarining jinoyat-huquq 
sohasidagi hamkorligi, avvalgi nomi (1999yil1 maygacha — odil sudlov 
va ichki ishlar sohasidagi hamkorlik).
Yevropa hamjamiyati, KPTB va Yevratom siyosiy-huquqiy 
doktrina, ba'zida rasmiy hujjatlarda Yevropa Ittifoqining dastlabki 
«tayanchi» deb nomlangan.
Umumiy tashqi siyosat va xavfsizlik siyosati (UTSXS), politsiya 
va sud organlarining jinoyat-huquq sohasidagi hamkorligi (PSOH) 
ikkinchi hamda uchinchi tayanch sifatida xizmat qiladi.
Shunday qilib, ichki tuzilish nuqtai nazaridan, Yevropa Ittifoqi - 
uch tarkibiy qism (tayanch): Yevropa hamjamiyati, UTSXS va 
PSOHdan iborat murakkab, kompleks tuzilmali tashkilotdir. Har bir 

---

139 
«tayanch» faoliyati Yevropa Ittifoqi huquqining xususiyati va mazmuni 
bo’yicha turli manbalariga bo'ysunadi.
Ittifoqning uch «tayanchi» bir-biri bilan birlashgan, avvalo, 
Yevropa Ittifoqi to'g'risidagi shartnomada bevosita mustahkamlangan 
yagona maqsad va prinsplarning mavjudligi, a'zo davlatlar tarkibining 
yaxligidir.
Yevropa Ittifoqi o'z vakolatlari xususiyatiga ko'ra, siyosiy 
hokimiyatning davlatdan ustun (milliylikdan ustun) tashkilotni ifoda 
etadi va a'zo davlatlar uning foydasiga o'z suverenitetini ixtiyoriy 
ravishda cheklagan. 
Zamonaviy Yevropa Ittifoqi — mukammal federatsiya sari 
bosqichma-bosqich rivojlanib borayotgan davlatga o'xshash tuzilmadir. 
Ayni paytda bugungi kunda Yevropa Ittifoqi xalqaro (hukumatlararo) 
tashkilot va davlatlar konfederatsiyasining qator umumiy xususiyatlarini 
saqlab qolgan. 
Ittifoq uning qadriyatlarini hayotga tatbiq etish, maqsadlarini 
amalga oshirish, ittifoq manfaatlari, uning fuqarolari va a'zo davlatlari 
manfaatlariga xizmat qiladigan, uning siyosati va xatti-harakatlari 
izchilligi, samaradorligini ta'minlaydigan institutsional mexanizmga ega.
- Yevropa parlamenti;
- Yevropa kengashi; 
- Kengash;
- Yevropa komissiyasi; 
- Yevropa Ittifoqi sudi; 
- Yevropa markaziy banki; 
- Hisob palatasi uning institutlaridir. 
Yevropa markaziy banki va Hisob palatasi haqidagi Ustav, 
shuningdek, boshqa institutlar to'g'risidagi batafsil qoidalar
Yevropa Ittifoqining faoliyati to'g'risidagi shartnoma mavjud. 
Quyidagilar Yevropa integratsiyasi yo'lidagi muhim yutuqlarga 
aylandi:
- umumiy bozorning tashkil topishi va uning asosida YeI yagona 
ichki bozori - «ichki chegaralarsiz makon» shakllantirildi, unda mazkur 
Shartnoma qoidalariga ko'ra tovarlar, shaxslar, xizmatlar va kapitalning 
erkin ko'chishi ta'minlanmoqda (Yevropa hamjamiyatini ta'sis etish 
to'g'risidagi shartnomaning 14-moddasi);
- iqtisodiy va valyuta ittifoqining tashkil topishi. YeI yagona pul 
birligi - yevro uning asosi bo'lib xizmat qilmoqda (bu jarayonda turli 

---

140 
sabablarga ko'ra o'z milliy valyutasini muamolada saqlab qolgan Buyuk 
Britaniya, Daniya, Shvetsiya ishtirok etmayapti);
- Shengen makonining tashkil topishi va Shengen shartnomasi 
asosida chet elliklar uchun yagona vizaning joriy etilishi;
- Yevropa Ittifoqi institutlari tomonidan turli sohalarda umumiy 
siyosatning ishlab chiqilishi va joriy etilishi: YeI umumiy agrar siyosati 
raqobat, immigratsiya, transport, ekologiya siyosati va boshqalar;
- Yevropa Ittifoqi huquqi — a'zo davlatlar, yuridik shaxslar va 
oddiy fuqarolar ishtirokida ijtimoiy munosabatlarning muhim sohalarini 
tartibgna soladigan mustaqil huquqiy tizimning shakllanishi;
- a'zo davlatlar fuqarolarining bevosita Yevropa Ittifoqi bilan 
barqaror huquqiy aloqasi sifatida Ittifoq fuqarolik institutining joriy 
etilishi. Yevropa Ittifoqining 2000 yilda qabul qilingan Asosiy huquqlar 
to'g'orisidagi xartiyasi Ittifoq fuqarolarining asosiy huquqiy qoidalari 
mustahkamlangan yangi kompleks manbadir;
- yuridik shaxslarningEvropa Ittifoqi hududida tadbirkorlik 
faoliyatini amalga oshirish uchun foydalaniladigan yagona
tashkiliy-huquqiy shakli bo'lgan Yevropa aktsiyadorlik jamiyati 
to'g'risidagi qonunchilikning qabul qilinishi;
- Yevropa Ittifoqini «erkinlik, xavfsizlik va odil sudlorv 
makoni»ga aylantirish maqsadida qonunchilikni ishlab chiqish va 
tashkiliy choralar ko'rish (Yevropa Ittifoqi to'g'risidagi shartnomaning 2-
moddasi, terrorizm, qalbaki pul yasash, pulni noqonuiy o'zlashtirish va 
«transmilliy» jinoyatchilikning boshqa shakllariga qarshi kurashish 
bo’yicha me'yoriy hujjatlar ishlab chiqish va qabul qilish, 
jinoyatchilikdan zarar ko'rgan shaxslar huquqlarini himoya qilishning 
minimal standartlarini belgilash, Yevropa politsiya mahmkasini 
(Yevropol) tashkil qilish, «hibsga olish uchun Yevropa orderi»ni joriy 
etishga tayyorlash va boshqalar;
- 
Yevropa 
Ittifoqini 
xalqaro 
munosabatlarning 
mustaqil 
ishtirokchisiga aylantirish, xorijiy davlatlar, jumladan O'zbekiston bilan 
sheriklik munosabatlarini yo'lga qo’yish. Masalan, O'zbekiston 
Respublikasi va Yevropa Ittifoqi o'rtasida O'zaro anglashuv to'g'risidagi 
memorandum 2011yil24 yanvarda qabul qilingan va kuchga kirgan. 
O'zbekiston Respublikasida Yevropa Ittifoqi delegatsiyasini ta'sis 
etish to'g'risidagi shartnoma, O'zbekiston Respublikasi hukumati va 
Yevropa Ittifoqi hamda Atom energiyasi bo’yicha Yevropa hamjamiyati 
o'rtasida ushbu shartnoma imtiyoz va daxlsizlik huquqlari 2011yil21 
iyulda kuchga kirgan.

---

141