Toshkent davlat yuridik universiteti

Soliq  huquqining  manbalari.  Soliq  huquqi  normalari  ko‘p  sonli 
huquqiy hujjatlarda (manbalarda) mustahkamlangan.  
Respublikamizda  mulkchilikning  xilma-xil  shakllarini  vujudga 
keltirish  va  ularga  teng  shart-sharoitlar  yaratib  berish,  korxona,  muassasa 
va  tashkilotlar  o‘rtasida  raqobatni  avj  oldirish,  boshqarishning  oldingi 
(ma’muriy-buyruqbozlik)  uslubidan  butunlay  voz  kechish,  iqtisodiy  omil 
va  vositalarni  keng  joriy  etish  –  bozor  munosabatlarining  tub  negizini 
tashkil  etdi.  Ushbu  jarayonda  soliq  tizimini  tartibga  soluvchi  bir  qator 
qonun  hujjatlari  qabul  qilinib,  uning  asosini  -  O‘zbekiston  Respublikasi 
Konstitutsiyasi tashkil etadi.  
Bizga 
ma’lumki, 
O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi 
O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Kengashining  1992  yil  8  dekabrda  bo‘lib 
o‘tgan  o‘n  ikkinchi  chaqiriq  o‘n  birinchi  sessiyasida  qabul  qilindi. 
O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi  –  soliq  huquqining  asosiy 
manbasi  sifatida,  soliq  tizimining  boshlang‘ich  huquqiy  asoslarini  va 
asosiy prinsiplarini belgilab bergan.  
 

---

43 
 
Jumladan,  Konstitutsiyaning  51-moddasiga  binoan  fuqarolar  qonun  bilan  belgilangan 
soliqlar  va  mahalliy  yig‘imlarni  to‘lashga  majburdirlar.  Konstitutsiyaning  78-modda  9-bandi  va 
123-moddalariga  binoan  esa  O‘zbekiston  Respublikasi  hududida  Yagona  soliq  tizimi  amal  qiladi. 
Soliqlar  joriy  qilishga  faqat  O‘zbekiston  Respublikasining  Oliy  Majlisi  haqli.  Konstitutsiyaning 
100-moddasida mahalliy davlat hokimiyati organlarining mahalliy soliqlar va yig‘imlarni belgilash 
bo‘yicha vakolati ko‘rsatib o‘tilgan.  
 
Bundan tashqari,O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiya bilan barcha 
sohalarga,  shu  jumladan  soliq  tizimiga  bevosita  taalluqli  bo‘lgan  asosiy 
prinsiplar  –  davlat  organlari  va  mansabdor  shaxslarning  jamiyat  va 
fuqarolar 
oldidagi 
mas’uliyatini 
(2-modda), 
demokratiyaning 
umuminsoniy  prinsiplarga  asoslanishini  (13-modda),  qonuniylikni  (15-
modda), fuqarolarning tengligini (18-modda) va boshqa asoslarni belgilab 
bergan.  
Soliq  huquqining  manbasi  sifatida  xalqaro  shartnomalar  ham 
namoyon  bo‘ladi.  Jumladan  O‘zbekiston  Respublikasi  Soliq  kodeksining 
4-moddasiga  binoan  agar  O‘zbekiston  Respublikasining  xalqaro 
shartnomasida  O‘zbekiston  Respublikasining  soliq  to‘g‘risidagi  qonun 
hujjatlarida  nazarda  tutilganidan  boshqacha  qoidalar  belgilangan  bo‘lsa, 
xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.  
 
 
 

---

44 
 
Soliq  huquqining  asosiy  manbalaridan  yana  biri  –  bu  O‘zbekiston 
Respublikasining  2007  yil  25  dekabrda  qabul  qilingan  hamda  2008  yil  1 
yanvardan kuchga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksidir.  
Soliq  kodeksi  –  soliqlar  va  boshqa  majburiy  to‘lovlarni  belgilash, 
joriy etish, hisoblab chiqarish hamda O‘zbekiston Respublikasining Davlat 
budjetiga  va  davlat  maqsadli  jamg‘armalariga  to‘lash  bilan  bog‘liq 
munosabatlarni,  shuningdek  soliq  majburiyatlarini  bajarish  bilan  bog‘liq 
munosabatlarni tartibga soladi. Prezidentimiz I.Karimov ahamiyati haqida 
quyidagi  fikrlarni  bildirganlar:  “Jahon  tajribasini  va  soliqqa  tortishning 
amalda  sinovdan  o’tgan  yondashuv  va  tamoyillarni  o’rganish  asosida 
tayyorlangan  Soliq  kodeksimizda  ko’zda  tutilgan  me’yor  va  qoidalar, 
avvalo,  soliq  tizimi  va  soliq  munosabatlarini  unifikatsiya  qilish, 
mamlakatimiz  iqtisodiyotini  barqaror  va  mutanosib  rivojlantirishda 
soliqlarning  rag’batlantiruvchi  rolini  kuchaytirishga  qaratilganligi  bilan 
e’tiborlidir.  Shu  sababli  yangi  Soliq  kodeksining  amaliy  ijrosini  diqqat 
bilan  o’rganish,  uning  qanday  sharoitlarda  samara  berayotgani,  qaysi 
holatlarda esa uni yanada takomillashtirish yoki tuzatish kiritish zarurligini 
aniqlash muhim”.
14
 
Soliq  huquqi  manbalari  jumlasiga  boshqa  bir  qancha  kodekslarni 
ham kiritishimiz mumkin. Jumladan, 2016 yil 20 yanvarda qabul qilingan 
va  2016  yil  22  apreldan  kuchga  kiritilgan  O‘zbekiston  Respublikasi 
Bojxona  kodeksidir.  O‘zbekiston  Respublikasining  Bojxona  kodeksiga 
binoan  O‘zbekiston  Respublikasida  O‘zbekiston  Respublikasi  ichki  va 
tashqi  siyosatining  tarkibiy  qismi  hisoblanuvchi  Yagona  bojxona  siyosati 
amalga  oshiriladi.  Bojxona  kodeksining  alohida  bo‘limi  bojxona 
to‘lovlariga  bag‘ishlangan  bo‘lib,  unga  ko‘ra  tovarlar  va  transport 
vositalarini  bojxona  chegarasi  orqali  olib  o‘tish  vaqtida  -  boj;  qo‘shilgan 
qiymat soligi; aksiz solig‘i va boshqa bojxona to‘lovlari undiriladi.  
1994  yil 22 sentabrda qabul qilingan va 1995  yil 1  apreldan kuchga 
kiritilgan  O‘zbekiston  Respublikasi  Ma’muriy  javobgarlik  to‘g‘risidagi 
kodeksining  savdo,  tadbirkorlik  va  moliya  sohalaridagi  huquqbuzarliklar 
uchun  ma’muriy  javobgarlikni  belgilovchi  bobining  bir  necha  moddalari 
soliq  qonunchiligini  buzganlik  uchun  ma’muriy  javobgarlikni  belgilashga 
qaratilgandir.  
 
Jumladan, soliqlar va boshqa to‘lovlar to‘lashdan bo‘yin tovlash (O‘zR MJtK 174-m.); soliq 
solinadigan  obyektlarning  hisobini  olib  bormaslik  yoki  kassa  operatsiyalarini  yuritish  tartibini, 
shuningdek  to‘lov  intizomini  buzish  (O‘zR  MJtK  175-m.);  buxgalteriya  hisobi  va  hisobotini 
                                                           
14
 Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo’lida. T.16.T: 
O’zbekiston, 2008. 217-b. 

---

45 
 
yuritish  tartibni  buzish  (O‘zR  MJtK  175-1-m.);  soliq  to‘lovchilarning  identifikatsiya  raqamlarini 
qo‘llanish tartibini buzish (O‘zR MJtK 175-3-m.) va boshqalar.  
 
1994  yil 22 sentabrda qabul qilingan va 1995  yil 1  apreldan kuchga 
kiritilgan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi - soliq sohasida sodir 
etiladigan  jinoyatlarning  mazmunini  va  ular  uchun  qo‘llaniladigan  jinoiy 
javobgarlikni belgilab beradi. 
(JKning 184-moddasi soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lashdan 
bo‘yin tovlaganlik uchun javobgarlikni belgilagan.)  
Soliq huquqining manbalaridan  yana biri – bu 1997  yil 29 avgustda 
qabul  qilingan  O‘zbekiston  Respublikasining  “Davlat  soliq  xizmati 
to‘g‘risida”gi  qonuni  hisoblanadi.  Ushbu  qonun  davlat  soliq  xizmati 
organlari faoliyatining huquqiy asoslarini belgilab beradi.  
Qonunga binoan, davlat soliq xizmati organlari soliqlar, yig‘imlar va 
boshqa  to‘lovlarning  to‘liq  va  o‘z  vaqtida  budjetga  tushishini  ta’minlash 
maqsadlarida tuziladi.  
Davlat  soliq  xizmati  organlarining  asosiy  faoliyat  yo‘nalishlaridan 
biri  soliq  nazorati  bo‘lib,  u  soliqqa  tortiladigan  subyektlar  va  obyektlarni 
hisobga  olishning,  shuningdek  soliq to‘g‘risidagi  qonun  hujjatlariga  rioya 
etilishini nazorat qilishning yagona tizimidan iboratdir.  
2016  yil  13  aprelda  yangi  tahrirda  qabul  qilingan  O‘zbekiston 
Respublikasining  “Buxgalteriya  hisobi  to‘g‘risida”gi  qonuniga  binoan        
buxgalteriya  hisobi  barcha  xo'jalik  operatsiyalarini  yaxlit,  uzluksiz, 
hujjatlar  asosida  hisobga  olish  yo'li  bilan  buxgalteriya  axborotini  yig'ish, 
qayd etish va umumlashtirishning tartibga solingan tizimidan, shuningdek 
uning  asosida  moliyaviy  va  boshqa  hisobotni  tuzishdan  iboratdir.  
Qonunda  soliq  hisobotlari  va  boshqa  moliyaviy  hujjatlar  tayyorlanishi 
hamda  hisob-kitoblarning  o‘z  vaqtida  amalga  oshirilishini  ta’minlash 
korxona,  muassasa  va  tashkilot  rahbari  zimmasiga  yuklatilganligi 
belgilangan.  
O‘zbekiston  Respublikasida  soliq  munosabatlarini  tartibga  solishda 
O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining,  O‘zbekiston  Respublikasi 
Vazirlar  Mahkamasining  va  boshqa  davlat  organlari  (O‘zbekiston 
Respublikasi  Davlat  soliq  qo‘mitasi,  Moliya  vazirligi,  Markaziy  bank  va 
boshqalar)ning  normativ-huquqiy  hujjatlari  ham  ma’lum  bir  ahamiyatga 
egadir.  
Jumladan,  har  yili  qabul  qilinadigan  O’zbekiston  Respublikasining 
asosiy  makroiqtisodiy  ko’rsatkichlar  prognozi  va  davlat  budjeti 
parametrlari  to’g’risidagi  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentining 
qarorida  kelayotgan  yil  uchun  asosiy  makroiqtisodiy  ko’rsatkichlari 
prognozi,  Davlat  budjeti  va  budjetdan  tashqari  jamg’armalarning  asosiy 

---

46 
 
parametrlari,  soliq    va  boshqa  majburiy  to’lovlarning  stavkalari,  tegishli 
budjetlarga  o’tkaziladigan  umumdavlat  soliqlari  tushumlaridan  ajratmalar 
normativlari  va  boshqa  ko’rsatkichlar  tasdiqlanadi.  2015  yil  15  mayda 
qabul  qilingan  “Xususiy  mulk,  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlikni 
ishonchli  himoya  qilishni  ta’minlash,  ularni  rivojlantirish  yo’lidagi 
to’siqlarni  bartaraf  etish  chora-tadbirlari  to’g’risida”gi  O’zbekiston 
Respublikasi  Prezidentining  farmoniga  ko’ra  xususiy  mulk,  kichik  biznes 
va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal 
rivojlantirish  yo’lidagi  to’siqlarni  bartaraf  etish  bo’yicha  chora-tadbirlar 
dasturi tasdiqlandi. Unda tadbirkorlik faoliyatiga noqonuniy aralashish va 
to’sqinlik  qilish,  xususiy  mulkdorlar  huquqlarini  buzganlik  uchun  davlat, 
huquqni  muhofaza  qilish  va  nazorat  qiluvchi  organlarning  mansabdor 
shaxslarning  javobgarligini  jinoiy  javobgarlik  darajasigacha  oshirish; 
xususiy  mulkni  himoya  qilish  kafolatini  kuchaytirish,  tadbirkorlik 
faoliyatini  tartibga  soladigan  ma’muriy  va  jinoiy  qonunchilikni 
liberallashtirish  jarayonini  davom  ettirish;  barcha  turdagi  ro’yxatdan 
o’tkazish,  ruxsat  berish  va  litsenziyalash,  shuningdek  tashqi  iqtisodiy 
faoliyatni  amalga  oshirish  bilan  bog’liq  tartib-taomillaryb  yanada 
soddalashtirish; xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish 
uchun  zarur  shart-sharoit  va  imkoniyatlar  yaratish,  ularning  moddiy  va 
kredit resurslaridan foydalanishini kengaytirish, biznes muhitini yaxshilash 
nazarda tutilgan.
15
 
Demak, soliq huquqi manbalari – bu soliq huquqi normalarini o‘zida 
ifoda etgan qonun va qonun osti hujjatlari hisoblanadi.