Toshkent davlat yuridik universiteti

“ko‘pchur”  solig‘i  olingan  bo‘lib,  uning  miqdori  har  yuz  bosh 
qoramoldan  birga  teng  edi.  Bundan  tashqari  “Yaso”  qonuni  bo‘yicha 

---

22 
 
aholidan  davlat  foydasiga  “shulsi”  deb  atalgan  soliq  undirilgan.  Ushbu 
soliq  turining  miqdori  har  bir  otardan  ikki  yashar  qo‘y  va  har  mingotdan 
bir  biyani  (qimiz  uchun)  tashkil  etgan.  Shuningdek,  mamlakatdagi  savdo 
yo‘llarida  joylashgan  bekat  –  “yom”  (jom)  larning  xarajatlari  ham  aholi 
zimmasiga yuklatilib, ularning miqdori shu darajada ko‘payib ketar ediki, 
ba’zi  hollarda  har  bir  “yom”  uchun  20  ot-ulov,  so‘yish  uchun  qo‘ylar, 
sog‘ish uchun sog‘uvchisi bilan biyalar, aravalar va boshqa sarf-xarajatlar 
ajratilgan.  Mo‘g‘ullar  istilosi  davrida  dehqonlar  va  hunarmandlarning 
ahvoli yil sayin yomonlashib bordi, chunki yer solig‘ini to‘lashdan tashqari 
dehqonlar 
turli 
xil 
majburiyatlar 
va 
xizmatlarni 
bajarishardi. 
Hunarmandlar, ayniqsa, qurol tayyorlab berish kabi  majburiyatlarni olgan 
edi.  Feodal  va  zadogonlarga  xonzoda  va  xon  xotinlari  yorliq  hamda 
payzalar  tarqatgan,  bu  unvonlar  dehqon  va  hunarmandlardan  turli  xizmat 
hamda  majburiyatlarni  bajarishni  talab  qilish  huquqini  bergan.  Payza 
ko‘rsatilganda  mahalliy  aholi,  masalan  sayohat  qiluvchini  ovqatlantirishi 
va  unga  xona,  otiga  em  berishi  va  boshqa  qulayliklar  yaratishi  shart  edi. 
Yil sayin aholining yashash sharoiti og‘irlashib borishi mamlakatning ko‘p 
joylarida qo‘zg‘olonlar ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi. Bu qo‘zg‘olonlar zudlik 
bilan  bostirilgan  bo‘lsada,  lekin  mo‘g‘ul  hukmdori  Munnexon 
Movaraunnahrda  soliq  to‘lovchilar  amalga  oshirayotgan  tartibsizliklar  va 
suiste’molliklarga tegishli farmon chiqardi. Unga ko‘ra boy kishi 10 dinor, 
kambag‘allar esa 1 dinor to‘laydigan bo‘ldi. Chorva solig‘i 100 tuyoqdan 
bir  bosholinishi  belgilandi.  Musulmon,  xristian  va  butparastlar 
ro‘honiylari,  shuningdek,  keksa  va  ishlashga  noqobil  kishilar  soliq 
to‘lamaydigan  bo‘ldilar.  Chig‘atoy  ulusida  yer  solig‘i  o‘ndan  bir  hajmda 
belgilangan. Soliqlar hatto sharob, guruch, go‘sht hamda ot emishi tarzida 
ham  har  bir  xo‘jalikdan  undirilgan.  Yirik  mulkdorlar,  savdogarlar,  islom 
peshvolari mo‘g‘ullar bilan yaqinlashib, katta imtiyozlarga ega bo‘lganlar, 
har  xil  yorliqlar  olganlar.  Oliy  mansabdorlar  soliq  to‘lamaganlar.  Soliq 
yig‘ishga  mas’ul  etilgan  Mahmud  Yalovoch  qo‘zg‘olondan  so‘ng  o‘z 
lavozimidan  bo‘shatildi  va  Movaraunnahrdan  haydab  yuborildi.  Soliq 
yig‘uvchi va noib etib uning o‘g‘li Mas’udbek tayinlanib, u bu lavozimda 
51 yil xizmat qildi. U mo‘g‘ullarga o‘lpon va soliqlarni o‘z vaqtida to‘lab 
turdi. 
Natijada 
mo‘g‘ullar 
Movaraunnahrni 
boshqarish 
ishiga 
aralashmaganlar.  Bunday  holat  Amir  Temur  hokimiyati  o‘rnatilguncha 
davom etdi.
3
 
                                                           
3
Soliq nazariyasi: O'quv o'llanma / Mual.: Jo'raev A., Meyliev O., Safarov G'. – T.: Toshkent Moliya instituti, 2004. – 
166 b. 

---

23 
 
Umuman  olganda  soliq  hamma  davrda  ham  davlat  xazinasini 
to‘ldirish  hamda  amaldorlar  yoki  davlat  vazifa  va  funksiyalarini  amalga 
oshirish  hamda  jamiyat  ehtiyojlarini  ta’minlash  maqsadida  yig‘ilgan. 
Shuningdek, davlat daromadining asosiy manbai bo‘lgan.