Toshkent davlat yuridik universiteti

 
1.1. Soliqlarning kelib chiqishi 
 
Soliqlarning  paydo  bo‘lishi,  ularning  ilk  ko‘rinishlari  haqida  aniq 
ma’lumotlarga  ega  bo‘lish  har  bir  insonni  qiziqtirishi  tabiiydir. 
Soliqlarning  qachon  paydo  bo‘lganligi  haqida  aniq  ma’lumot  tarixiy 
kitoblarda uchramasada, soliqlar tarixini yorituvchi manbalarning guvohlik 
berishicha,  davlat  paydo  bo‘lishi  bilan  soliqlar  jamiyatdagi  iqtisodiy 
munosabatlarning  zururiy  bo‘g‘iniga  aylangan.  Davlat  tuzilishi  shakllari 
rivojlanishi bilan bir vaqtda soliq tizimi ham doimo o‘zgarib turgan.  
Soliqlarning  ilk  ko‘rinishi  sifatida  qurbonlik  qilingan  noz-ne’matlar 
e’tirof  etiladi.  Buning  xususiyati  shundan  iboratki,  qurbonlik  qilish 
majburiy  bo‘lmay,  balki  ixtiyoriy  tarzda  amalga  oshirilgandir.  Qilingan 
qurbonliklar  esa  kambag‘allarga,  nochorlarga,  yetimlarga,  muhtojlarga 
ulashib  berilgan.  Keyinchalik  joriy  etilgan  soliqlar  esa  bevosita  qabila 
hamda  urug‘lar  o‘rtasida  davom  etib  turgan  urush-janjallarga  bog‘liqdir. 
Bunday soliqlar natura shaklida bo‘lib, bir qabilani bosib olish yoki o‘zini 
muhofaza qilish uchun safarbar etilgan.  
Soliqlar  tarixda  inson  sivilizatsiyasi  bilan  birga  rivojlanib,  uning 
ajralmas  qismi  hisoblanadi.  Soliqlarning  iqtisodiy  munosabatlarda  asosiy 
o‘ringa  chiqishiga,  avvalambor,  davlatning  shakllanishi,  jamoalarning 
sinflarga  bo‘linishi,  qadimgi  ijtimoiy  tuzumning  vujudga  kelishi  hamda 
ularning  ma’lum  moliyaviy  manbaga  ehtiyoj  sezishlari  sabab  bo‘lgan. 
Ingliz iqtisodchisi S.Parkinson so‘zi bilan aytganda: “Soliqlar ko‘hnadir – 
huddi  dunyodek,  uning  yuzaga  kelishida  qachondir  bir  mahalliy 
qo‘mondon o‘z hududida joylashgan daryo yoki tog‘dan savdogar hamda 
sayohatchi o‘tsa ulardan haq olishi sabab bo‘lgan”.  

---

18 
 
Soliqlarning  paydo  bo‘lishi  va  rivojlanishi  jarayonida  ularning 
shakllari  ham  o‘zgarib  kelmoqda.  Agarda  bugungi  kunga  kelib  soliqlar 
asosan  pul  shaklida  undirilayotgan  bo‘lsa,  ular  qadimda  bir  qancha 
ko‘rinishlarda, jumladan, mehnat shaklida, natura shaklida undirilgan. Shu 
o‘rinda qayd etish lozimki, jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti yuksalishiga mos 
ravishda soliqlarning pulli shaklda undirilishi ham tobora rivojlanib bordi.