Toshkent davlat yuridik universiteti jinoyat huquqi

Jinoyat obyekti
— bu jinoyat qonuni doirasida qo‗riqlanadigan, shuningdek 
jamiyatga zarar yetkazadigan yoki shunday zarar yetkazishning real xAfvini 
tug‗diradigan ijtimoiy qilmishlardan muhofaza qilinuvchi ijtimoiy munosabatlar. 
Biroq jinoyat-huquqiy ta‘limotda jinoyat obyektni aniqlashda shaxs, jamiyat 
va davlat manfaatlari yuzasidan turli ilmiy qarashlar bildirilgan. Xususan, 
N.S.Tagantsevning ta‘kidlashicha, ―normaning hayotiyligi, uning vujudga kelishi, 
uning mazmuni va mavjudligi sababi bu kishilik jamiyati hayoti va manfaatlari, 
alohida shaxs, jamiyat, davlat va butun insoniyatning axloqiy, aqliy va jismoniy 
muvaffaqiyatining mavjud bo‗lishini taqozo qiladi. Jamiyat hayoti jamoaviy va 
individual holda olinganda uning manfaatlari huquqiy himoyani talab etadi, shu 
bilan birgalikda buning uchun alohida mazmun va struktura joriy etilishini taqozo 
qiladi. Bu esa huquq normalarining huquqiy mazmunini boyitadi hamda huquqiy 
tartibga solishning hayotiyligiga xizmat qiladi. Shunday qilib, huquq normasini 
buzishga qilingan tahdid huquqiy farovonlik, uning yashovchanligiga qilingan 
tahdid sifatida ko‗riladi. Jinoyat huquqidagi bu tarzda qo‗riqlanadigan obyektlar – 
shaxs va uning hayoti, jismoniy daxlsizligi, sha‘n va qadr-qimmati, erkin 
harakatlanishi, erkin faoliyat olib borishi kabi o‗zgarmas, daxl qilib bo‗lmaydigan 
ijtimoiy munosabatlardir. Shuningdek, mazkur manfaatlarning har qanday guruhi 
huquqiy himoya qilinmasdan, balki ulardan yuksak ijtimoiy ahamiyatga ega 
bo‗lganlarigina bunga molik bo‗ladi‖
8
. 
Jinoyat qonuni bilan qo‗riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarning doirasi 
o‘zgaruvchan xarakterga ega. U jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hayotida 
yuz beradigan turli holatlarga muvofiq o‗zgarib turadi. Jinoyat obyektni aniqlash 
jinoyat-huquqiy vositalar bilan himoya qilishga zaruriyat tug‗ilgan yangi ijtimoiy 
munosabatlarga 
mos 
ravishda 
aniqlanadi. 
Axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalari va tizimi taraqqiy etishi natijasida bu sohadagi munosabatlarni ham 
jinoyat-huquqiy vositalar orqali muhofaza etish obyektiv zaruratga aylandi. JKning 
174-moddasida axborotlashtirish to‗g‗risidagi qoidalarni buzganlik uchun jinoiy 
javobgarlik belgilangan edi. Kelgusida axborot texnologiyalari sohasidagi 
munosabatlarni jinoyat-huquqiy jihatdan muhofaza qilishning muhim ahamiyat 
kasb etganligi sababli JKga ―XX
1
– Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar‖ 
bobi kiritildi. Shuning bilan axborot texnologiyalarining normal faoliyat 
ko‗rsatishini ta‘minlashga qaratilgan ijtimoiy munosabatlar jinoyat-huquqiy 
vositalar orqali qo‗riqlanadigan obyekt sifatida belgilandi. 
Jinoyat obyektni huquq tarmog‗i sifatidagi jinoyat huquqi predmeti bilan 
chalkashtirmaslik lozim. Bu ham ijtimoiy munosabat hisoblanadi. Biroq bu 
ijtimoiy munosabat muayyan jinoyat sodir etgan shaxs bilan davlat o‗rtasida 
vujudga keladi. Bu bevosita jinoyat huquqi bilan tartibga solinadigan jinoyat-
huquqiy munosabat predmeti sanaladi. 
Jinoyat obyektini huquq normasi bilan ham yanglishtirmaslik kerak. Agar biz 
muayyan shaxsni qonunni buzganlikda ayblaganimizda, mazkur shaxs tomonidan 
8
Русское уголовное право. Часть общая: в 2 тт. – Тула: Автограф, 2001. – С. 67. 

---

52 
sodir etilgan qilmish (harakat yoki harakatsizlik) u yoki bu qonunga zid 
hisoblanadi. Shu bilan birga, jinoyat-huquqiy normaga zarar yetkazilmaydi. Jinoyat 
obyektiga esa har doim zarar yetkaziladi yoki zarar yetkazish xAfvi tug‗iladi. 
JKning 14-moddasida jinoyatni boshqa huquqbuzarliklardan farqlovchi mezon 
keltirilgan bo‗lib, qonun chiqaruvchi boshqa huquqbuzarliklarni jinoyat sifatida 
e‘tirof etmaydi. JKning 36-moddasiga ko‗ra garchi JKda jinoyat sifatida nazarda 
tutilgan qilmishning alomatlari mavjud bo‗lsa-da, o‗zining kam ahamiyatliligi 
tufayli ijtimoiy xavfli bo‗lmagan harakat yoki harakatsizlik jinoyat deb topilmaydi. 
Shu bilan birga, jinoyat qonuni har doim ham ijtimoiy munosabatni jinoyat 
obyekt sifatida ko‗rsatmaydi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, Jinoyat 
huquqi fani va boshqa bilim sohalari nuqtayi nazaridan jinoyat obyekt sifatida 
jinoyat qonuni bilan qo‗riqlanadigan ijtimoiy munosabat e‘tiborga olinadi
9
. 
Masalan, ―shaxsiy mulk‖ tushunchasi ijtimoiy munosabat sifatida fuqarolik huquqi 
manbalariga tayangan holda aniqlansa, jinoyat qonuni nuqtayi nazaridan esa 
nafaqat davlat mulkini, balki mulkning barcha shaklini qamrab oladi. 
Jinoyat obyekti tushunchasi jinoyat qonuni bilan qo‗riqlanadigan ijtimoiy 
munosabat sifatida quyidagicha izohlanadi. 
Birinchidan
, ijtimoiy munosabat muayyan jinoyat turi uchun jinoiy 
javobgarlik o‗rnatadigan norma qabul qilinishi bilan jinoyat qonuni bilan 
qo‗riqlanadigan obyektga aylanadi. Mazkur normada nazarda tutilgan ijtimoiy 
xavfli qilmish sodir etilgan holda ushbu ijtimoiy munosabat jinoyat obyekt sifatida 
maydonga chiqadi. Jinoyatni har doim ham qilmishning obyektga qarab farqlash 
imkoni mavjud bo‗lmaydi; jinoyat sifatida e‘tirof etilgan qilmishning xususiyati va 
xavflilik darajasi faqat uning obyekt bilangina emas, balki jinoyat natijasida yuz 
bergan oqibatning xususiyati, xavflilik darajasi, jinoyatni sodir etish usul va 
vositalari, jinoyat sodir etgan shaxsning qilmishga nisbatan munosabati va boshqa 
jihatlariga ko‗ra ham aniqlanadi.
Ikkinchidan
, qonun chiqaruvchi turli sabablarga ko‗ra, JK moddalarida jinoyat 
obyektni ayrim hollarda ijtimoiy munosabatning alohida elementlariga ishora 
sifatida ko‗rsatadi. Boshqa hollarda esa tegishli ijtimoiy munosabatni o‗zida aks 
ettiruvchi muayyan huquqiy shaklni belgilaydi. JKning 147-moddasida nazarda 
tutilgan saylash va saylanish mazkur huquqni amalga oshirishdagi ijtimoiy 
munosabat sifatida qaraladi. Qonunning ayrim moddalarida davlat yoki fuqarolar 
manfaati ijtimoiy munosabat deb belgilangan. Keltirilganlarning har biri o‗z-
o‗zidan ijtimoiy munosabatni tashkil etib qolmay, boshqa ijtimoiy munosabatlar 
bilan birga faqatgina jinoyat qonuni bilan qo‗riqlanadigan u yoki bu jinoyatning 
obyekt sifatida ko‗riladi. Ularning aksariyati ma‘muriy javobgarlik yoki huquqning 
boshqa tarmoqlari orqali tartibga solinadi. Bunday munosabatlarga davlat va 
jamoat mulki, boshqaruv yoki ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hamda shaxsiy huquq va 
erkinliklarni amalga oshirish bilan bog‗liq ijtimoiy munosabat kiradi. Shaxsning 
sog‗lig‗i, sha‘ni va qadr-qimmati, shuningdek O‗zbekiston Respublikasining 
9
Исталин А.Ф. Общая часть уголовного права. Учебное пособие. – М.: ЮИМВД РФ, 
2006г. – С. 148. 

---

53 
Fuqarolik kodeksida nazarda tutilgan qator mulk shakllarini muhofaza qilishning 
maxsus huquqiy vositalari ham ijtimoiy munosabatlarni anglatadi.