47
qilmishni amalga oshirishning o‗zi kifoya, bunda oqibatning yuz berishi shart emas
(masalan, JKning 139-moddasi – boshqa shaxsni sharmanda qiladigan uydirmalar
tarqatish).
Formal tarkib
deganda jinoyat tarkibining shunday turi tushuniladiki, unda
jinoyat tamom bo‗lgan deb hisoblash uchun qilmishning sodir etilganligining
o‗ziyoq yetarli bo‗ladi. Qilmish natijasida yuz berishi mumkin bo‗lgan u yoki bu
oqibatning yuz bergan-bermaganligi bunda ahamiyatsiz.
Formal tarkibli ijtimoiy xavfli qilmishlar faqatgina ijtimoiy xavfli
qilmishning sodir etilishi shartligi bilan ajralib turadi. Oqibatning mavjudligi
huquqiy ahamiyat kasb etmaydi. Boshqacha og‗irroq
oqibatning kelib chiqishi
javobgarlikni og‗irlashtiruvchi belgisi sifatida ahamiyatga ega bo‗lishi mumkin.
Formal tarkibli jinoyat bu ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilishi bilan jinoyat tamom
bo‗lgan deb hisoblanadigan jinoyatdir. Qayd etish lozimki, bu holatda oqibatning
mavjudligi ahamiyat kasb etmaydi, chunki oqibatning yuz berish-bermasligi
qilmishni kvalifikatsiya qilishga ta‘sir etmaydi. Bunday qilmishlarda oqibat
mavjud bo‗lmasa-da, u uzoq yillar davomida shakllangan jamiyatning ma‘naviy
qiyofasiga zarar yetkazadi. Bundan tashqari, formal tarkibli jinoyatning obyektiv
tomoni to‗liq amalga oshirilganligi sababli ham qilmish tugallangan hisoblanadi.
Formal tarkibning asosiy belgilari
. O‗zbekiston Respublikasi JKda boshqa
MDH davlatlari jinoyat qonunchiligiga o‗xshab formal tarkibli jinoyatlar miqdori
moddiy tarkibli jinoyatlar miqdoridan birmuncha ko‗p ekanligi faktini inobatga
olgan holda bu turdagi jinoyatlarning asosiy belgilarini ajratib ko‗rsatish maqsadga
muvofiq. E‘tiborli jihati shundaki, jinoyat-huquqiy normalarda jinoyat natijasida
oqibatning yuz berishi holati mavjud bo‗lishi ham, bo‗lmasligi ham mumkin.
Shunga ko‗ra qonun chiqaruvchi ayrim jinoyat tarkiblarida bunday oqibat mavjud
bo‗lishini nazarda tutadi. Bunday mazkur holat formal tarkibli jinoyatlar uchun
asosiy belgi degan xulosa qilish mumkin: oqibatning yuz berishi shart emas.
Jinoyat ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etish bilan tamom bo‗lgan deb hisoblanadi.
Ayrim hollarda ijtimoiy xavfli oqibat mavjud bo‗lishi ham mumkin.
Obyektiv
tomon to‗liq bajariladi. Albatta, jinoyat huquqining ayrim nazariyotchi olimlari
mazkur turdagi jinoyat tarkiblarining boshqa jihatlarini ham yoritishadi, biroq so‗z
yuritilgan jihatlar ham klassik ahamiyatga ega.
Formal tarkibli jinoyatlarga tuhmat (JKning 139-moddasi), haqorat qilish
(JKning 140-moddasi) va boshqalar misol bo‗la oladi.
Shuningdek, ko‗pincha formal tarkibli jinoyatga o‗xshash bo‗lgan kesik
tarkibli jinoyatlar xususida ham so‗z yuritiladi. JKda garchi tushuntirish
berilmagan bo‗lsa-da, kesik tarikibli jinoyatlar bu jinoyat sodir etishga tayyorgarlik
ko‗rish paytidayoq tamom bo‗lgan jinoyatlar ekanligini ta‘kidlash lozim. Masalan,
bosqinchilik jinoyati o‗zganing mulkini talon-toroj qilish maqsadida hujum
qilingan paytdan boshlab tamom bo‗lgan jinoyat hisoblanadi.
Kesik tarkibli jinoyatda qilmish oqibatning sababi sifatida real xAfv keltirib
chiqaradi. Kesik tarkibli jinoyat jinoyatning ilk bosqichi unga tayyorgarlik ko‗rish
bosqichidayoq tamom bo‗lgan deb topiladi.
48
Kesik tarkib
– jinoyatning shunday tarkibiki, qilmishni tamom bo‗lgan deb
baholash uchun nafaqat oqibatning
berishi talab etilmaydi, balki oqibatga sabab
bo‗luvchi qilmishni oxiriga yetkazish ham talab qilinmaydi (masalan, jinoiy
uyushma tashkil etish).
Shunga ko‗ra kesik tarkibli jinoyat tarkibida jinoyat sodir etishga suiqasd
mavjud bo‗lmaydi, qilmishni amalga oshirishni boshlashning o‗zi tamom bo‗lgan
jinoyat sifatida baholanadi.
JK Maxsus qismining tegishli moddalari dispozitsiyalarida to‗g‗ridan to‗g‗ri
nazarda tutilgan hollarda muayyan tajovuzni amalga oshirishning real imkoniyati
mavjud bo‗lishi ijtimoiy xavfli oqibat yuz berishining asosi hisoblanadi va bu
qilmishni kvalifikatsiya qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunga misol sifatida
JKning
155-moddasi
birinchi qismiga ko‗ra
xalqaro munosabatlarni
murakkablashtirish, davlatning suverenitetini, hududiy yaxlitligini buzish,
xavfsizligi ga putur yetkazish, urush va qurolli mojarolar chiqarish, ijtimoiy-
siyosiy
vaziyatni beqarorlashtirish, aholini qo‗rqitish maqsadida davlat organini,
xalqaro tashkilotni, ularning mansabdor shaxslarini, jismoniy yoki yuridik shaxsni
biron bir faoliyatni amalga oshirishga yoki amalga oshirishdan tiyilishga majbur
qilish uchun zo‗rlik, kuch ishlatish, shaxs yoki mol-mulkka xAfv tug‗diruvchi
boshqa qilmishlar yoxud ularni amalga oshirish tahdidi, shuningdek atrof-tabiiy
muhitni ifloslantirish (JKning 196-moddasi birinchi qismi)ni
keltirish mumkin;
shaxsni jinoiy javobgarlikka tortishda yerlarni ifloslantirish yoki buzish, suv yoki
atmosfera havosini ifloslantirish odamlarning ommaviy ravishda kasallanishi,
hayvonlar, parrandalar yoki baliqlarning qirilib ketishi yoki boshqacha og‗ir
oqibatlarga sabab bo‗lishining o‗zi yetarli sanaladi. Mazkur ro‗yxat ham mufassal
emas.
Tuzilishiga ko‗ra, ya‘ni qonunda tasvirlanishiga ko‗ra jinoyat tarkibi oddiy
va murakkab turlarga bo‗linadi.
Oddiy tarkibli jinoyat tarkiblarida tarkibning barcha belgilari bir martadan
ishtirok etadi. Jinoyatning oddiy tarkibi – bitta qilmishni tasvirlovchi qismlardan
iborat bo‗ladi, ya‘ni bitta obyekt, aybning bitta shakli, bitta qilmish, bitta oqibat.
Masalan, JKning 97-moddasi birinchi qismida bitta obyekt –
boshqa shaxsning
hayotini muhofaza qiluvchi ijtimoiy munosabat, aybning bitta shakli – qasd, bitta
qilmish – boshqa shaxsni g‗ayriqonuniy ravishda hayotdan mahrum qilish, bitta
oqibat – inson o‗limi mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: 
