7-Mavzu. Shaxs psixologiyasi va uni kasbga yo‘llash. muomila
texnikasi.
(2 soat)
Reja :
1.
Shaxsning biogenetik va sotsiogenetik nazariyalari.
2.
Shaxsning tuzilishi.
3.
Shaxs faolligi va yo'naltirilganligi.
4.
Kasbiy shakllanish tarixi.
5.
Muomala psixologiyasi xaqida tushuncha
Tayanch iboralar :
Shaxs, individ, individuallik, faollik, faoliyat, motiv,
qiziqishlar, shaxsning shakllanishida ta'sir qiluvchi omillar, shaxs sifatlari.
«Shaxs» tushunchasi keng va ko’p qirralidir. Shaxsni u yoki bu yo’nalishda
bir qator fanlar: falsafa, tarix, pedagogika, sotsiologiya, tibbiyot va
psixologiya
o’rganadi.
Kasbiy psixologiya fani boshqa fanlardan farqli o’laroq, shaxsning ichki dunyosini,
boshqacha qilib aytganda, uning ruhiy jarayonlarini, hissiy-irodaviy holatlarini,
individual psixologik xususiyatlarini tadqiq qiladi. Psixologiya fanida shaxs
muammosini o’rganish bo’yicha turli nazariyalar mavjud bo’lib, ularga biogenetik,
sotsiogenetik, psixogenetik, kognitivistik, psixoanalitik, bixevioristik kabi
qarashlar, yondashuvlar kiradi.
Biogenetik nazariya
negizida insonning biologik
rivojlanishi bosh omil
sifatida qabul qilingan bo’lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy xususiyat
kasb etadi, ular bilan o’zaro aloqalar tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga binoan,
taraqqiyotning bosh maqsadi - biologik determinantlarga (aniqlovchilariga)
qaratiladi va ularning mohiyatidan sotsial-psixologik xususiyatlar kelib chiqadi.
Taraqqiyot jarayonining o’zi avval biologik rivojlanishning universal bosqichi
sifatida sharhlanadi va talqin qilinadi
Biogenetik qonuniyat F. Myuller va E. Gekkellar tomonidan kashf qilingan bo’lib,
ular ushbu qonuniyat taraqqiyoti nazariyasini
tashviqot qilish hamda
antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o’ynagan. Biroq,
inson organizmining
individual va
tarixiy
taraqqiyoti
munosabatlarini
tushuntirishda qo’pol xatolarga yo’l qo’yilgan. Jumladan, biogenetik qonuniyatga
ko’ra, shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyat
tarixiy taraqqiyotining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan
g’oya yotadi.
Psixologiya tarixida biologizmning yaqqol ko’rinishi Z. Freydning shaxs talqinida
o’z ifodasini topgan. Uning ta‘limotiga binoan, shaxsning barcha xatti-harakatlari
(xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar bilan shartlangan, ayniqsa, u jinsiy
(seksual) maylga (libidoga) bog’liqdir. Bunga o’xshash biologizatorlik omillari
inson xulqini belgilovchi birdan- bir mezon yoki betakror
turtki vazifasini bajara
olmaydi.
Sotsiogenetik nazariya.
Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko’rinishi
sotsiogenetik nazariya hisoblanadi. Sotsiogenetik yondashuvga binoan, shaxsda
ro’y beradigan o’zgarishlar
jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish (sotsializatsiya)
usullari, uni qurshab turgan odamlar bilan o’zaro munosabati vositalaridan kelib
chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko’ra, inson biologik tur
sifatida tug’ilib, hayotning ijtimoiy shart-sharoitlarining bevosita ta‘siri ostida
shaxsga aylanadi.
Kognitivistik yo’nalish.
Kognitivistik yo’nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje,
Dj. Kelli va boshqalarni kiritish mumkin.J. Piajening intellekt nazariyasi ikkita
muhim jihatga ajratilgan bo’lib, u intellekt funksiyalari va intellektning davrlari
ta‘limotini o’z ichiga qamrab oladi. Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik
(tartiblilik) va adaptatsiya (moslashish, ko’nikish)dan iborat bo’lib, intellektning
funksional invariantligi deb yuritiladi.Muallif shaxsda
intellekt rivojlanishining
quyidagi bosqichlarni ajratadi:
1)
sensomotor intellekti (tug’ilishdan to 2 yoshgacha);
2)
operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan to 7 yoshgacha);
3)
muayyan operatsiyalar davri (7-8 yoshdan 11-12 yoshgacha);
4)
formal (rasmiy) operatsiyalar davri.
J. Piajening g’oyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruhini kognitiv-
genetik nazariyaga biriktirish mumkin. Bu yo’nalishning namoyandalari qatoriga
L. Kolberg, D. Bromley, Dj. Birrer, A. Vallon, G. Grimm va boshqalar kiradi.
Shaxs psixologiyasining rivojlanishi muammosini o’rganishga Rossiyalik
atoqli olimlar L. S. Vigotskiy, P. P. Blonskiy, S. L. Rubinshteyn, A. N. Leontev,
B. G. Ananev, A. G. Kovalev, L.I.Bojovichlar o’zlarining
salmoqli hisslarini
qo’shganlar. Quyida psixologlarning ayrim fikrlariga qisqacha to’xtalib o’tamiz.A.
G. Kovalevning fikricha, shaxs - ijtimoiy munosabatlarning ham obekti, ham
subekti. A. N.
Leontevning tushuntirishicha, shaxs faoliyat subektidir. K. K.
Platonov jamiyatda o’z vazifasini anglovchi, ishga layoqatli,
yaroqli individni
shaxs deb ataydi. Bu muammo mohiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan S. L.
Rubinshteynning ta‘rificha, shaxs tashqi ta‘sirlar yo’nalishini o’zgartiruvchi, ichki
shart-sharoitlar mahsulidir.
A. V. Petrovskiyning quyidagi ta‘rifini shaxsning psixologik ta‘rifi sifatida qabul
qilish mumkin: «O’z mehnati tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan, jamiyatda
rivojlanuvchi va odamlar bilan til yordamida munosabatga kirishuvchi odam
shaxsga voqelikni beruvchi hamda faol o’zgartiruvchi subektga aylanadi».
Ko’rinib turibdiki, psixolog olimlar shaxsni tushunishga
turli tomonlardan
yondashib, unga har xil ta‘rif berishgan.
Muayyan fikrlarni jamlagan holda shaxsga quyidagicha ta‘rif berish mumkin.
