Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

Surishtiruv, dastlabki tcrgov, prokuratura organlari va sudning 
qonunga xilof harakatlari tufayli yetkazilgan zarar uchun javobgarlik.
Davlat hokimiyati organlari tomonidan yetkazilgan zarar uchun 
javobgarlikning o'ziga xos holatlari sifatida fuqaroga quyidagi holatlarda 
zarar yetkazish ko'rsatib o'tiladi:
- qonunga xilof tarzda hukm etish;
- qonunga xilof tarzda jinoiy javobgarlikka tortish;
- ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olishni yoki munosib xulq-atvorda 
bo'lish haqida tilxat olishni qonunga xilof qo'llanishi;
- qamoq tariqasidagi ma’muriy jazoni qonunga xilof tarzda berish.
Sanab o'tilgan holatlar har bir fuqaroning erkinlik va shaxsiy
daxlsizlikka nisbatan konstitutsiyaviy huquqlarini buzish hisoblanadi va 
fuqaroninig ruhiy iztiroblari bilan birga ular uchun noxush mulkiy 
oqibatlarni ham vujudga keltiradi. Shuning uchun ham qonun ular uchun 
alohida huquqiy, shu jumladan fuqarolik-huquqiy oqibatni belgilaydi.
Birinchi navbatda mazkur holatlar huquqni muhofaza qiluvchi 
organlar - surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura organlari va sudning 
mansabdor shaxslarining fuqarolar (jismoniy shaxslar) ga nisbatan 
yuqoridagi oqibatlarni vujudga keltiradigan noqonuniy harakati natijasi 
hisoblanadi. Agar zarar fuqaroga sanab o'tilgan organlarning boshqa 
tarzdagi qonunga xilof faoliyati (gumonlanuvchi sifatida noqonuniy asosda 
ushlab turish, unga nisbatan majburiy tibbiy choralarni ko'rish) natijasida 
yetkazilgan zarar, fuqarolarga davlat organlari va mansabdor shaxslaming 
noqonuniy harakatlari bilan yetkazilgan zarar uchun javobgarlikning 
umumiy asoslaridan kelib chiqib qoplanadi (FKning 991-moddasi). Bu 
holat huquqni muhofaza qiluvchi va sud organlarining yuridik shaxslarga 
yetkazilgan zararlariga nisbatan ham qoilaniladi.
Yuqoridagi davlat hokimiyati organlarining mansabdor shaxslari 
sanab o'tilgan holatlarda O'zbekiston Respublikasi nomidan harakat

---

qiladilar. Shu munosabat ularning noqonuniy harakatlari natijasida 
yetkazilgan zararni qoplashni ham 0 ‘zbekiston Respublikasi o'z zimmasiga 
oladi va bu zararlar davlat byudjeti hisobidan to‘la hajmda qoplanadi. 
Bunda zararni qoplash bevosita davlat moliya organlari tomonidan amalga 
oshiriladi. Sudning qarori bilan zararni qoplash zarar yetkazilishida aybdor 
bo'lgan mansabdor shaxslar zimmasiga yuklanishi mumkin.
Huquqni m uhofaza qiluvchi va sud organlari harakatining 
noqonuniyligi sudning asosli hukmi yoki jinoyat ishining rebilitatsiya 
qilish asoslari bo'yicha tugatilishi (jinoyatning sodir etilmaganligi, qilmishda 
jinoyat tarkibining yo'qligi, fuqaroning qilmishni sodir etishda ishtirok 
etganligi isbotlanmaganligi) bilan, shuningdek, ishning m a’ m uriy 
huquqbuzarlik bo'yicha tugatilganligi bilan asoslanishi lozim. Ishning boshqa 
asoslarda (amnistiya, vaziyatning o'zgarishi va shu kabilar) tugatilishi 
yetkazilgan zararni qoplashni talab qilish huquqini istisno qiladi.
Yuqorida ko'zda tutilgan harakatlar natijasida fuqaroga yetkazilgan 
zarar surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura organlari va sudning 
mansabdor shaxslari aybidan qat’iy nazar to'lanishi lozim. Zero, bunda 
huquqni muhofaza qiluvchi va sud organining mansabdor shaxslari insofli 
harakat qila turib ham adashishlari mumkin. Masalan, sud aybdor 
bo'lmagan fuqaroni dastlabki tergovda vujudga kelgan jinoyatni sodir 
etish taxmini bo'yicha javobgarlikka tortishi mumkin. Bunday holatlarda 
zarar yetkazuvchi aybi prezumpsiyasi mavjud bo'lib, zarar qoplanmasdan 
qolib ketar edi.
FK bunday zarralar to'liq hajmda qoplanishini alohida ta’kidlaydi 
(FKning 991-modasi) va bu vaziyatda ma’naviy zarar to'lanishini ham 
belgilaydi (FKning 1021-moddasi). Delikt majburiyatlarining mazkur turida 
yetkazilgan zararlarni qoplashda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim:
- jabrlanuvchiga yo'qotilgan ish haqi va boshqa daromadlar, pensiya 
va nafaqalar uchun tovon to'lanishini;
- musodara qilingan, olib qo'yilgan va xatlangan mol-mulkni 
qaytarishni;
- jabrlanuvchi tomonidan to'langan jarimalar va sud to'lovlari, 
shuningdek, huquqiy xizmat uchun to'langan summalar qaytarilishini;
- jabrlanuvchining boshqa ziyonlari (yo'qotilgan uy-joy yoki boshqa 
mol-mulk olinmagan foyda) ni qoplash.