Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

1.2. M u lk ijarasi sh a rtn o m a sin in g m azm uni
M ulk ija r a s i s h a rtn o m a s in in g m a z m u n in i ta r a f l a r o 'r ta s id a
belgilanadigan huquq va m ajburiyat tashkil etadi.
Mulk ijarasi shartnom asi bo'yicha barcha m uhim shartlari to'g'risida 
ta r a f la r o 'z a ro k e lis h g a n va q o n u n b ilan ta la b q ilin g an sh a k ld a
rasm iylashtirilgan v aq td an boshlab tuzilgan deb hisoblanadi. Mulk ijarasi 
shartnom asining m uhim shartlari bo'lib, shartnom a obyekti, shartnom a

---

m u d d a ti va h aq n in g m iqdori, sh u n in g d e k ta ra fla rn in g s h a rtn o m a
shartlarini buzganda qo'llaniladigan javobgarliklar hisoblanadi.
Tomonlar shartnom a shartlariga rozi bo'lib o'zaro kelishganlaridan 
va uni belgilangan shaklda rasmiylashtirganlaridan so'nggina ularda huquq 
va m ajburiyat vujudga keladi.
Ijaraga beruvchi ashyoni m uayyan m u ddatga foydalanish u ch u n
ijaraga oluvchiga berish majburiyatiga, ijaraga oluvchi shartnom a bo'yicha 
kelishilgan ashyoni o'ziga topshirishni talab qilish huquqiga, ijaraga 
beruvchi buning uchun haq olish huquqiga ega bo'ladi, ijaraga oluvchi 
esa haq to'lash m ajburiyatiga ega bo'ladi. Bunda huquq va m ajburiyatlar 
bir-biriga qaram a-qarshidek ko‘rinsa-da ular bir m aqsad sari yo'naltirilgan 
bo'ladi. Fuqarolik Kodeksining mulk ijarasini tartibga soladigan normalarida 
taraflarning huquq va m ajburiyatlari tenglik asosida ishlab chiqilgan. 
X u su san , b ir ta ra fn in g h u q u q i q a rs h is id a ik k in c h i b ir ta r a fn in g
m ajburiyati bo'lishini va aksincha h a r bir burchli taraf o'z qarshisida 
unga huquqi bo'lgan tarafni bo'lishini talab etadi.
Ijara shartnomasi taraflarining huquq va majburiyatlari:
Fuqarolik Kodeksining 541-moddasida ijaraga beruvchining quyidagi 
m ajburiyatlari nazarda tutilgan.
- ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga mol-mulkni shartnom a shartlari 
va mol-mulkning vazifasiga muvofiq holatda topshirm og'i lozim;
- m ol-mulkni topshirishga tayyorlash, shu jum ladan topshirish 
dalolatnomasini tuzish va imzolashga taqdim etish ijaraga beruvchining 
burchi bo'lib, uning hisobidan amalga oshiriladi;
- agarda shartnom ada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lmasa, 
mol-mulk barcha m ansub ashyolari va unga aloqador hujjatlar (texnik 
pasport., sifat sertifikati va hokazolar) bilan birga ijaraga topshiriladi.
Mol-mulkning ijaraga topshirilishi bu m ol-m ulkka nisbatan uchinchi 
shaxslarning huquqlari bekor bo'lishi yoki o'zgarishi uchun asos bo'lmaydi.
S hartnom a tuzishda ijarag a b eru v ch i ija rag a oluvchini ija rag a
topshirilayotgan m ol-m ulkka nisbatan uchinchi shaxslarning b a rc h a
huquqlari (servitut, garov huquqi va hokazolar) haqida ogohlantirishi 
lozim Ijaraga beruvchi tomonidan bu m ajburiyatning bajarilmasligi ijaraga 
oluvchiga m o l-m u lk d an fo y d alan g an lik u c h u n to 'la n a d ig a n h a q n i 
kamaytirishni yoxud shartnom ani bekor qilish va zararni to'lashni talab 
qilish huquqini beradi (FKning 543-moddasi).
Agar qonun hujjatlari yoki shartnom ada boshqacha tartib nazarda 
tutilgan bo'lmasa, ijaraga beruvchi ijaraga topshirilgan m ol-m ulkni o'z 
hisobidan kapital ta ’mirlashi lozim.

---

Ijaraga oluvchi javobgar bo'lmagan holatlar natijasida kelib chiqqan 
shoshilinch zaru rat tufayli o'tkaziladigan ta ’mirlashni ijaraga beruvchi 
o'z hisobidan am alga oshirishi shart.
Kapital ta ’m irlash m ulk ijarasi shartnom asida belgilangan m uddatda, 
agar bu m uddat shartnom ada belgilanmagan yoki shoshilinch z a ru ra t 
tufayli o'tkazilsa, oqilona m uddatda amalga oshirilmog'i lozim.
Ijaraga beruvchining kapital ta ’mirlash m ajburiyatini bajarmasligi 
ijaraga oluvchiga o'z hohishiga ko'ra:
- s h a rtn o m a d a belg ilan g an yoxud shoshilinch z a ru ra t taqozo 
etayotgan kapital ta ’m irlashni amalga oshirib, ta ’m irlash qiymatini ijaraga 
beruvchidan undirib olish yoxud m ol-m ulkdan foydalanganlik u ch u n
to'lanadigan haq hisobiga o'tkazish;
- haqni tegishincha kam aytirishni talab qilish;
- s h a rtn o m a n i m u d d a tid a n oldin b e k o r qilish va z a ra rn in g
qoplanishini talab qilish huquqini beradi (FKning 547-moddasi).
Ijaraga oluvchi mol-mulkdan shartnom a shartlariga muvofiq, agar 
b u n d a y sh a rtla r sh artn o m ad a belgilangan bo'lm asa - m ol-m ulkning 
vazifasiga muvofiq foydalanishi lozim.
A gar ijaraga beruvchining yozma ogohlantirishiga qaram ay, ijaraga 
oluvchi m ol-m ulkdan shartnom a shartlariga yoki mol-mulkning vazifasiga 
nomuvofiq foydalansa, ijaraga beruvchi shartnom ani m uddatidan oldin 
bekor qilishni va zararning qoplanishini talab qilishga haqli (FKning 
545-moddasi).
M ol-mulkdan foydalanganlik uchun haq to'lash ijaraga oluvchining 
asosiy m ajburiyatlaridan biri bo'lib, Fuqarolik Kodeksining 544-moddasida 
nazarda tu tilg an Unga ko'ra, ijaraga oluvchi m ol-mulkdan foydalanganlik 
uch un haqni o'z vaqtida to'lab turishi shart.
Mol-mulkdan foydalanganlik uchun haq to'lash tartibi, shartlari va 
m uddatlari m ulk ijarasi shartnom asi bilan belgilanadi. Bular shartnom ada 
belgilanm agan hollarda odatda xuddi sh u n d ay m ol-m ulkni o 'xshash 
holatlarda ijaraga berishda qo'llaniladigan tartib, shartlar va m uddatlar 
belgilangan deb hisoblanadi.
M ol-mulkdan foydalanganlik uchun haq ijaraga olingan barcha mol- 
m ulk uchun yaxlit holda yoki uning h a r bir tarkibiy qismi uchun alohida- 
alohida holda quyidagi ko'rinishlarda belgilanadi:
-v a q ti-v a q ti bilan yoki b ir yo'la to'lanadigan q a t’iy sum m ada 
belgilangan to'lovlar tariqasida;
-ija ra g a o lin g a n m o l-m u lk d a n fo y d ala n ish n a tija sid a o ling an 
m ahsulot, m evalar yoki darom adlam ing belgilangan ulushi tariqasida;

---

-ija ra g a oluvchi tom onidan k o 'rsa tila d ig a n m a ’lum x iz m a tla r 
tariqasida;
-ija ra g a olu vchi to m o nid an ija ra g a b e ru v c h ig a s h a rtn o m a d a
kelishilgan ashyoni m ulk qilib yoki ijaraga topshirish tariqasida;
-ijarag a olingan m ol-m ulkni y ax sh ilash bo'yicha sh a rtn o m a d a
kelishilgan xarajatlarni ijaraga oluvchi zimmasiga yuklash tariqasida.
T araflar m ulk ijarasi shartnom asida m ol-m ulkdan foydalanganlik 
uchun FKning 544-moddasining uchinchi qismida ko‘rsatib o‘tilgan haq 
shakllarini aralash amalga oshirishni yoki haq to‘lashning boshqa shakllarini 
nazarda tutishlari mumkin.
Agar mulk ijarasi shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan 
bo‘lmasa, mol-mulkdan foydalanganlik uchun to'lanadigan haq miqdori 
shartnom ada belgilangan m uddatlarda, biroq bir yilda ko‘pi bilan bir 
m a r ta ta ra fla rn in g k elish uvi bilan o 'z g a rtirilish i m um kin. Q onun 
hujjatlarida m ulk ijarasining ayrim tu rlari uchun, shuningdek ayrim
mol-mulk turlarining ijarasi uchun haq miqdorini qayta ko'rib chiqishning 
boshqacha eng kam m uddatlari nazarda tutilishi mumkin.
Agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lmasa, 
ijaraga oluvchi o'zi javobgar bo'lm agan holatlarga ko'ra, shartnom ada 
nazarda tutilgan foydalanish shartlari yoki m ol-mulkning holati jiddiy 
yomonlashgan bo'lsa, u mol-mulkdan foydalanganlik uchun ijara haqini 
tegishli ravishda kam aytirishni talab qilishga haqli.
Agar shartnom ada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lmasa, mol- 
m ulkdan foydalanganlik uchun ijara haqini to'lash m uddatlari ijaraga 
oluvchi tom onidan jiddiy buzilgan taq d ird a, ijaraga beruvchi un dan 
ijara haqini m uddatidan oldin, ijaraga beruvchi belgilagan m uddatda, 
shuningdek, ijaraga beruvchi mol-mulkdan foydalanganlik uchun ko'pi 
bilan ikki m uddatning haqini m uddatidan oldin to'lashni talab qilishga 
haqli.
Ija r a g a o lu v c h in in g q o n u n h u j j a t l a r i b ila n b e lg ila n a d ig a n
huquqlaridan biri bu ijaraga olingan m ol-mulkni tasarruf qilishdir. Bu 
haqda Fuqarolik Kodeksining 546-moddasida quyidagicha qoida nazarda 
tutilgan. Agar Fuqarolik Kodeksida, boshqa qonun hujjatlarida boshqacha 
tartib belgilangan bo'lmasa, ijaraga oluvchi ijaraga olingan mol-mulkni 
ijaraga beruvchining roziligi bilan ikkilamchi ijaraga (qo'shimcha ijaraga) 
to p s h ir is h g a , m u lk ija r a s i s h a r tn o m a s i b o 'y ic h a o'z h u q u q v a 
m ajburiyatlarini boshqa shaxsga o'tkazishga (qayta ijara), ijaraga olingan 
mol-mulkni tekin foydalanish uchun berishga, shuningdek bu huquqlarini 
garovga qo'yishga va ulam i xo'jalik shirkatlari va jam iyatlari ustav fondiga

---

(kapitaliga) hissa sifatida yoki ishlab chiqarish kooperativiga pay badali 
sifatida topshirishga haqli. Ko‘rsatib o'tilgan hollarda ijaraga oluvchi 
shartnom a bo'yicha ijaraga beruvchi oldida javobgar bo'lib qolaveradi, 
qayta ijara bundan mustasno. Mol-mulkni boshqa shaxslarga topshirish 
haqidagi shartnom a ijara shartnomasining amal qilish m uddatidan ortiq 
m uddatga tuzilishi m um kin emas.
Agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib belgilangan bo'lmasa, ijaraga 
olingan mol-mulkni ikkilamchi ijaraga topshirish haqidagi shartnom aga 
nisbatan mulk ijarasi shartnomasi haqidagi qoidalar qo'llaniladi.
A garda q onun yoki sh artno m ada boshqacha ta rtib belgilangan 
bo'lm asa, ijaraga oluvchi m ol-m ulkni yaxshi holda saqlashi, uni o'z 
hisobidan joriy ta ’mirlashi va saqlash bo'yicha boshqa xarajatlam i qilishi 
lozim (FKning 548-moddasi).