Toshkent davlat yuridik instituti ekologiya huquqi

 
2
§
. O`rmonlardan foydalanish huquqi subyektlari va obyektlari. 
 
 
O`rmondan  foydalanish  huquqi  nazariy  masalalari  xususida  tadqiqot  olib 
borganda  ushbu  huquqiy  munosabatlarda  ishtirok  etuvchi  subyektlar  haqida 
to`xtalib  o`tish  ahamiyatga  ega.  O`rmon  huquqiy  munosabatlarida  qatnashuvchi 
subyektlar  o`ziga  xos  xususiyatlarga  ega  bo`lib,  ma'lum  shartlarga  javob  berishi 
kerak. 
 
Umumiy  qoidaga  ko`ra,  huquq  subyekti  deganda  subyektiv  huquq  va 
majburiyatlarga  ega  sifatida  harakat  qila  oladigan  yakka  shaxslar,  tashkilotlar, 
jamoat tashkilotlari tushuniladi.
1
 "O`rmon to`g`risida"gi qonunning 19-moddasiga 
binoan  o`rmondan  foydalanish  huquqiga  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  ega 
bo`lishlari  mumkin.  O`rmon  huquqiy  munosabatlarida  qatnashuvchi  subyektlar 
huquq va muomala layoqatlariga ega bo`lishlari lozim. Subyektiv huquqning ushbu 
elementlari  bo`lmasa,  bunday  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  o`rmon  huquqiy 
munosabatlarining subyekti bo`la olmaydilar. 
 
O`rmon  qonunchiligi  o`rmondan  foydalanish  huquqining  subyekti  sifatida 
o`rmon  uchastkasini  foydalanishga  bevosita  olgan  shaxslarni  ham,  shuningdek 
o`rmondan  qonunga  binoan  foydalanish  huquqi  bo`la  turib,  amalda  bu  huquqdan 
foydalanmayotgan shaxslarni ham tan oladi. Shunday qilib, o`rmondan foydalanish 
huquqi  subyekti  bo`lib  o`rmon  huquq  layoqatiga  ega  bo`lgan  shaxslar  garchi 
qonunga  binoan  o`rmondan  mavhumiy  foydalanish  huquqiga  ega  bo`lsalarda  tan 
olinishi  mumkin  ekan.  Demak,  o`rmondan  foydalanish  huuqining  realligi  asosida 
bu  huquqni  amalga  oshiruvchilarni  ikkiga  bo`lish  mumkin.  "O`rmondan 
foydalanuvchi" va "O`rmondan foydalanish huqui subyekti". 
 
O`rmondan foydalanish huquqi subyektining huquqdorligi ular tashkil etgan 
paytdan boshlab vujudga keladi va ular faoliyati tugaganda tugatiladi. 
 
O`rmondan foydalanish huquqi subyektining o`ziga xos jihatlarii aniqlashda 
huquqiy  adabiyotlarda  turli  xil  fikrlar  uchraydi.  Masalan,  V.F.  Gorbovoy 
yozishicha,  o`rmon  huquqiy  munosabatlarining  muhim  xususiyatlaridan  biri 
shundan  iboratki,  bunda  shu  munosabatlarning  subyekti  bo`lish  uchun  qonunda 
belgilangan tartibda o`rmondan foydalanish huquqi real amalga oshirilishi kerak.
2
  
 
Ushbu    fikrga  qarama  -qarshi  fikrni  O.S.  Krassov  bildiradi.  Uning  fikriga 
ko`ra, ma'lum bir shaxsni o`rmondan foydalanuvchi subyekt bo`lishi uchun ushbu 
belgining  amalda  bo`lishi  shart  emas.  Shuning  uchun,  o`rmon  huquqdorligi 
mavjudligi,  masalan,  o`rmon  korxonasi  majmui,  o`rmon  xo`jaligi  yoki  o`rmon 
                                                 
1 Karang: Livshits R.Z. Sovremennaya teoriya prava (kratkiy ocherk). M. 1992. S. 64-72; Alekseyev S.S. Teoriya 
prava. -M. 1995. s.19-20. 
2 Gorbovoy V.F.  Predmet i sistema sovetskogo lesnogo prava. -Krasnoyarsk, 1984. 144-bet. 

---

sanoati xo`jaligida shunday huquq ular tashkil topganda vujudga keladi, garchi bu 
vaqtda  ular  o`rmondan  foydalanmayotgan  bo`lsalarda,  o`rmondan  foydalanish 
huquqining  subyektlari  sifatida  tan  olinishi  uchun  asos  bo`ladi.
1
  Keyingi  muallif 
fikriga  qo`shilgan  holda  shuni  ta'kidlash  mumkinki,  yuridik  va  jismoniy  shaxslar 
o`rmondan  foydalanayotgan  bo`lishlaridan  qat'i  nazar,  agar  ular    huquq  va 
muomala  layoqatiga  ega  bo`lsalar  o`rmondan  foydalanish  huquqining  subyektlari 
hisoblanadilar. 
 
O`rmondan  foydalanish  huquqi  subyektlari  ichiga  davlat  ham  kirishligi 
"O`rmon  to`g`risida"gi  qonunda  ochiq  aytilmagan.  Shunga  qaramasdan  u 
o`rmonlarga  nisbatan  mulk  huquqini  subyekti,  uning  egasi  sifatida  foydalanish 
huquqining  subyekti  bo`ladi.  O`rmon  huquqiy  munosabatlarida  u  bevosita  yoki 
o`zining organlari orqali ishtirok etadi. Ushbu organlarni bir necha turlarga bo`lish 
mumkin.  Ular  umumiy,  tarmoq  va  maxsus  vakolatli  davlat  organlariga  bo`linadi. 
Masalan.  O`zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisi,  viloyat,  tuman  xalq  deputatlari 
Kengashida  umumiy  kompetensiyadagi  va  Vazirlar  Mahkamasi,  viloyat,  tuman 
hokimliklari  tarmoq  davlat  organlari,  o`rmon  qo`mitasi  va  uning  joylardagi 
organlari,  o`rmon  korxonalari,  o`rmon  xo`jaliklari  esa  maxsus  vakolatli  davlat 
organlari  hisoblanadi.  Ushbu  davlat  organlari  o`rmonlardan  foydalanish,  ularni 
muhofaza  qilish,  qayta  tiklash  sohasida  katta  huquq  va  majburiyatlarga, 
vakolatlarga  egadirlar.  Ular  o`rmonlardan  foydalanishda  tasarruf  etish,  nazorat 
qilish,  kadastr  yuritish,  o`rmon  tuzilishi,  hisoboti,  o`rmon  hosildorligini  oshirish 
bo`yicha qoidalarni belgilaydilar. 
 
"O`rmon to`g`risida"gi qonunning 20-moddasida belgilanishicha, o`rmondan 
foydalanish  huquqi  yuridik  va  jismoniy  shaxslarga,  agar  qonun  hujjatlarida 
boshqacha  qoida  yozilgan  bo`lmasa,  davlat  o`rmon  xo`jaligi  organlari  tomonidan 
amalga oshirilishi mumkin. Shu qoidadan kelib chiqib aytish mumkinki o`rmondan 
foydalanish  huquqining  subyektlari  ichida  maxsus  vakolatli  organlari  alohida 
ahamiyatga ega. Ular davlat o`rmon xo`jaligi organlari
2
 deb yuritilib, bir vaqtning 
o`zida  ham  boshqaruvni  ham  foydalanuvchi  subyekt  vazifasini  bajaradilar.  Shu 
maqomdan  kelib  chiqib  ular  o`rmonlarning  xalq  xo`jaligidagi  ahamiyatini 
yaxshilash,  iqlimni  yaxshilash,  xalq  xo`jaligini  va  aholini  yog`och  hamda  boshqa 
o`rmon  mahsulotlariga  bo`lgan  ehtiyojlarini  qondirish,  o`rmonlarni  ko`paytirish, 
sifatini  yaxshilash,  mahsulotlarini  oshirish,  o`rmonlarni  ehtiyot  qilib  asrash, 
yong`indan  saqlash,  zararqunanda  va  har  xil  kasalliklardan  qo`riqlash,  o`rmon 
fondi yerlaridan oqilona va samarali foydalanish kabi ishlarni amalga oshirishdir. 
 
Fuqarolar  o`rmondan  foydalanishda  alohida  subyekt  sifatida  harakat 
qiladilar. 
O`rmon 
qonunchiligida 
belgilanishicha 
(30-modda) 
fuqarolar 
o`rmonlarda  bemalol  bo`lishga,  yovvoyi  meva,  yong`oq,  ko`ziqorin,  rezavor 
mevalarni  terishga  huquqli  hisoblanadilar.  Shu  bilan  birga  fuqarolarning 
o`rmondan  foydalanish  huquqi  qonun  bilan  chegaralanib  qo`yilishi  mumkin. 
Masalan,  ular  shira  tayyorlash,  zapovedniklardan  foydalanish  huquqlaridan 
mahrum etilishlari mumkin. 
                                                 
1 Krassov O.I. Pravo lesopolzovaniya v SSSR. -M.: Nauka, 1990. 52-bet. 
2 "Urmon tugrisida"gi Konunning 9-moddasi 2-kismiga binoan "Uzbekiston Respublikasi Davlat urmon kumitasi va 
uning joylardagi organlari davlat rmon xujaligi organlari xisoblanadi". 

---

 
O`rmonlardan  foydalanish  huquqi  subyektlarini  tahlil  etish,  ularni 
guruhlarga  ajratish  turkumlash  (klassifikatsiyalash)ga  yordam  beradi.  Huquqiy 
adabiyotlarda ularni turli xil belgilarga qarab guruhlarga ajratiladi. Chunonchi, O.I. 
Krassovning    fikriga  ko`ra,  o`rmondan  foydalanish  qonuniy  subyektlarini  o`rmon 
xo`jaligi yuritish majburiyatlariga qarab o`rmon xo`jaligi yurituvchi subyektlar va 
o`rmon  xo`jaligi  yuritmaydigan  subyektlarga  bo`linadi.  Birinchi  toifadagi 
subyektlarga  kompleks  o`rmon  xo`jaligi  korxonalari,  kompleks  o`rmon  sanoati 
korxonalari,  jamoa  xo`jaliklari,  xo`jaliklararo  o`rmon  sanoati  xo`jaliklari,  turistik 
lagerlar, dam olish bazalari, fuqarolarni kiritadi.
1
  
 
O`rmondan  turli  maqsadlar  yo`lida  foydalanish  mezoniga  qarab  o`rmondan 
foydalanish  huquqi  subyektlarini  universal  va  maxsus  subyektlarga  bo`lish 
mumkin.
2
  
 
Kompleks  o`rmon  korxonalari,  davlat  o`rmon  xo`jaligi  korxonalari,  jamoa 
xo`jaliklari  birinchi  turdagi  subyektlarga  tegishli  bo`lsa,  maxsus  turdagi 
subyektlarga  o`rmonlardan  ilmiy-tadqiqot  huquqi  asosida  foydalanuvchi 
korxonalar, ilmiy muassasalar, shuningdek tayyorlov tashkilotlari bo`lishi mumkin. 
O`rmonlardan  universal  subyekt  sifatida  foydalanuvlarga  o`rmon  qonunchiligida 
belgilangan  barcha  turdagi  faoliyatni  amalga  oshirishga  huquq  beriladi,  maxsus 
foydalanuvchi  subyektlarga  esa  faqat  aniq  belgilanmagan  faoliyat  turini  amalga 
oshirishga  yo`l  qo`yiladi.  O`rmon  munosabatlari  subyektlarini  V.F.  Gorbovoy 
quyidagicha  guruhlarga  ajratadi:  1)  Davlat;  2)  o`rmon  vakolatiga  ega  bo`lgan 
davlat  organlari;  3)  o`rmonlardan  foydalanuvchi  tashkilotlar  (davlat,  davlat-
kooperativ,  kooperativ  va  boshqalar);  4)  fuqarolar;  vakolatlar  hajmi  bo`yicha:  a) 
o`rmon 
xo`jaligi 
yuritish, 
ekspluatatsiya 
qilish 
va 
o`rmon 
huquqiy 
munosabatlaridan  doimo  ishtirok  etuvchi  maxsus  tuzilgan  korxona,  muassasa, 
tashkilotlar;  b)  o`rmon  xo`jaligi  sohasidagi  vakolati  muhim  hisoblanmagan 
korxona, muassasa  va  tashkilotlar  (o`rmon  xo`jaligi  yurituvchi  jamoa  xo`jaliklari, 
davlat xo`jaliklari, qo`riqxonalar, xo`jaliklararo tashkilotlar).
1
  
 
Biz  keyingi  muallifning  fikriga  qo`shilgan  holda,  o`rmon  munosabatlari 
subyektlarini  quyidagi  guruhlarga  ajratamiz:  birinchidan,  o`rmondan  foydalanish 
bo`yicha  davlatning  umumiy  va  maxsus  vakolatli  organlari;  ikkinchidan, 
o`rmondan  bevosita  foydalanishni  amalga  oshiradigan  korxona,  muassasa, 
tashkilotlar;  uchinchidan,  o`rmondan  foydalanish  huquqi  subyekti  deb  qaraluvchi 
korxona, muassasa, tashkilotlar; to`rtinchidan, fuqarolar. 
 
O`rmonlardan foydalanish huqui xususida fikr yuritilganda bu muammoning 
obyekti  masalasi  alohida  o`rin  egallaydi  va  unga  alohida  to`xtalib  o`tish  lozim, 
chunki  o`rmondan  foydalanish  huquqi  obyektlari  haqida  aniq  tasavvurga  ega 
bo`lmasdan bu muammoni to`la anglash, tushunish mumkin emas. 
 
Harakatdagi  o`rmon  qonunchiligiga  binoan  mamalakatimiz  hududidagi 
hamma  o`rmonlar  yagona  davlat  o`rmon  fondini  tashkil  etadi.  Ana  shu  o`rmon 
fondi  o`rmondan  foydalanish  huquqining  obyekti  bo`lib  hisoblanadi.  Shuni 
ta'kidlash lozimki, barcha daraxt-butazorlar o`rmondan foydalanish huquqi obyekti 
                                                 
1 Karang: Krassov O.I. Pravo lesopolzovaniya v SSSR.-M.: Nauka, 1990. 53-bet. 
2 Karang: Krassov O.I. Pravo lesopolzovaniya v SSSR. -M.: Nauka, 1990. 61-bet. 
1 Karang: Gorbovoy V.F. Predmet i sistema sovetskogo lesnogo prava. Krasnoyarsk. 1984. 48-bet. 

---

bo`lmasdan,  balki  faqat  o`rmon  fondi  tarkibiga  kiritilgan,  daraxt-butazorlar  bilan 
qoplangan  va  daraxt-butazorlar  bilan  qoplanmagan  bo`lsada,  o`rmon  fondiga 
ajratilgan yerlar o`rmonlardan foydalanish huquqi obyekti hisoblanadi. 
 
O`rmon  fondini  ahamiyatiga  ko`ra  guruhlash  harakatdagi  o`rmon 
qonunchiligida  aniq  qilib  ko`rsatib  berilmagan.  Shunga  qaramasdan  "O`rmon 
to`g`risida"gi  qonunni  chuqur  tahlil  qilish,  unda  o`rmonlar  xo`jalik,  ya'ni  foydali 
ahamiyati  jihatdan  ikkiga  bo`linadi:  1)  cheklangan  miqdorda  xo`jalikka 
tortiladigan  va  2)  qo`riqlanish  toifasidagi  o`rmonlar,  degan  xulosani  beradi. 
Bundan  tashqari  qonunning  5-moddasida  ko`rsatilishicha,  yagona  davlat  o`rmon 
fondi:  birinchidan,  davlat  ahamiyatiga  ega  bo`lgan  o`rmonlardan,  ya'ni  davlat 
o`rmon  xo`jaligi  organlari  qaramog`idagi  o`rmonlardan;  va,  ikkinchidan,  boshqa 
idoralar  va  yuridik  shaxslar  foydalanishidagi  o`rmonlardan  iborat  bo`ladi.  Davlat 
ahamiyatidagi  o`rmonlarga  o`rmon  xo`jaligi  yurituvchi  davlat  organlari 
ixtiyoridagi o`rmonlar kiradi. Bu guruh o`rmonlar o`rmon fondining katta qismini 
tashkil  etadi.  Bu  o`rmonlarda  xalq  xo`jaligining  turli  tarmoqlari  ehtiyojlari  uchun 
umumdavlat  manfaatlaridan  kelib  chiqadi,  cheklangan  miqdorda  ko`p  maqsadli 
foydalanish  amalga  oshiriladi.  Davlat  ahamiyatiga  ega  bo`lgan  o`rmonlar 
yog`ochga  va  boshqa  o`rmon  mahsulotlariga  bo`lgan  mahalliy  ehtiyojlarni 
qondirishda  asosiy  baza  bo`lib  xizmat  qiladi.  Bundan  tashqari,  bu  o`rmonlarning 
foydali  tabiiy  xususiyatlari  suvni  muhofaza  qilish,  obu-havoni  tartibga  solish, 
himoya, 
sanitariya-gigiyena, 
madaniy 
sog`lomlashtirish 
maqsadlarida 
foydalaniladi. 
 
O`rmon  fondi  tarkibida  davlat  ahamiyatiga  ega  bo`lagn  o`rmonlardan 
tashqari  davlat  ahamiyatiga  ega  bo`lmagan  o`rmonlar  ham  bo`lishi  mumkin. 
Shunday  o`rmonlarga  biz  yuridik  shaxslar  o`rmonlarini  kiritishimiz  mumkin. 
Yuridik  shaxslar  o`rmonlari  deganda,  xo`jalik  jamiyatlari,  xo`jalik  shirkatlari  va 
boshqa  subyektlar  yerlarida  joylashgan  va  belgilangan  tartibda  yer  hisob-kitob 
hujjatlarida qayd etilgan o`rmonlar tushuniladi. 
 
O`rmon qonunchiligiga ko`ra, yuridik shaxslar o`rmonlari ularga muddatsiz 
foydalanish  uchun  berib  qo`yiladi.  Bu  o`rmonlar  maydoni  ushbu  yuridik 
shaxslarning  ichki  xo`jalik  yer  tuzilishi  va  ular  o`rmonlarida  o`rmon  tuzish 
ishlarini  o`tkazish  vaqtida  belgilanadi.  O`zbekiston  Respublikasida  yuridik 
shaxslar  o`rmonlaridan  asosan  suvni  muhofaza  qilish,  dalalarni  ihota  qilish, 
sanitariya-gigiyena  va  sog`lomlashtirish  funksiyalarini  bajaradi.  Shu  bilan  birga, 
bu  o`rmonlardan  jamoa  xo`jaliklarining  va  uning    a'zolarining  yog`ochga  bo`lgan 
talab-ehtiyojini qondirish, o`rmonlardan qo`shimcha tarzda foydalanish va o`rmon 
kasbkorligini rivojlantirish ishlarida foydalaniladi. 
 
Yuridik  shaxslar  o`rmonlarida  o`rmondan  foydalanish  ishini  ularning 
boshqaruv  organlari  va  ularning  a'zolari  amalga  oshiradilar.  Ular  ushbu 
o`rmonlardan foydalanishida tegishli imtiyozli huquqqa ega bo`ladilar. 
 
O`rmon  qonunchiligida  davlat  o`rmon  fondiga  kirmaydigan,  ya'ni 
o`rmondan  foydalanish  huquqi  obyekti  hisoblanmaydigan  daraxtzor-butazorlar 
ham  ko`rsatib  berilgan.  Demak,  davlat  o`rmon  fondiga  qishloq  xo`jaligiga 
mo`ljallangan  yerlardagi  daraxtlar  va  daraxt  guruhlari,  temir  yo`l,  avtomobil 
yo`llari  va  kanallar  bo`yidagi  ihota  daraxtzorlari,  shaharlarda  va  boshqa  aholi 

---

yashaydigan  punktlarda  shahar  o`rmonlari  bilan  band  bo`lmagan  yerlarda 
o`suvchm  daraxtlar  va  daraxt  guruhlari,  shuningdek  ko`kalamzor  o`simliklar, 
tomorqalardagi,  dala  hovli  va  bog`  uchastkalaridagi  daraxtlar  hamda  daraxt 
guruhlari  kirmaydi,  shuning  uchun  ular  o`rmondan  foydalanish  huquqi  obyektini 
tashkil etmaydi (6-modda). 
 
Xulosa qilib aytganda, o`rmondan foydalanish huquqi subyektlarining o`ziga 
xos  xususiyatlari  shundan  iboratki,  ular,  birinchidan,  tegishli  huquq  va 
majburiyatlarni  davlat  mulk  huquqining  obyekti  bo`lgan  o`rmon  fondiga  isbatan 
amalga  oshiradilar;  ikkinchidan,  bu  yerdagi  ayrim  subyektlar  bir  vaqtning  o`zida 
ham  boshqaruv  organ,  ham  foydalanuvchi  yoki  egalik  qiluvchi  organ  bo`lib 
hisoblanadilar;  uchinchidan,  subyektlar  maxsus  subyektlar,  ya'ni  maxsus 
boshqaruv  organlariga  bo`ysunadigan  organlarga  hamda  xo`jalik  yuritish 
mustaqilligiga  ega  bo`lgan  tadbirkorlik  faoliyati  subyektlariga  bo`linadi.  Biroq 
tadbirkorlik  faoliyati  subyekti  o`rmon  fondiga  nisbatan  to`liq  hukmdorligini 
amalga  oshira  olmaydilar;  to`rtinchidan,  o`rmondan  foydalanish  huquqining 
maxsus subyektlari birlamchi va ikkilamchi bo`lishlari mumkin. 
 
O`rmondan foydalanish huquqining obyekti esa hamma hollarda davlat mulk 
huquqining  obyekti  bo`lib  hisoblanadi.  Shu  boisdan  ham  u  davlat  organlari  yoki 
korxonalari,  xususiy  yuridik  shaxslar  yoxud  jismoniy  shaxslar  foydalanish  yoki 
egaligida bo`lmasin huquqiy mazmunini yo`qotmaydi.