Toshkent davlat yuridik instituti ekologiya huquqi

4
§
. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish huquqini himoya qilishning 
chora-tadbirlari. 
 
 
O`simlik  dunyosi  obyektlarini  muhofaza  qilish  va  ulardan  foydalanish 
huquqini  himoya  qilishning  chora-tadbirlari  O`zbekiston  Respublikasining 
harakatdagi  qonunlarida  belgilangan.  Chunonchi,  O`zbekiston  Respublikasi 
Konstitutsiyasida ko`rsatilishicha, o`simlik dunyosi umummilliy boylikdir, ulardan 
oqilona foydalanish zarur va davlat muhofazasidadir (55-modda). Bundan tashqari 
Asosiy 
qonunimizda 
fuqarolarning  tabiiy 
atrof 
muhitga  ehtiyotkorona 
munosabatda  bo`lishlari  lozimligi  o`rnatilgan.  Bu  konstitutsion  qoidalar  o`simlik 
dunyosini  muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish  huquqini  himoya  qilishning 
kafolatlari bo`lib hisoblanadi. 
 
Ushbu konstitutsion qoidalardan kelib chiqib  O`zbekiston  Respublikasining 
"O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida"gi, "O`rmon 
to`g`risida"gi,  "Tabiatni  muhofaza  qilish  to`g`risida"gi,  "Alohida  muhofaza 
etiladigan 
tabiiy 
hududlar  to`g`risida"gi 
qonunlarida  o`simlik  dunyosi 
obyektlaridan foydalanish huquqini himoya qilishning chora-tadbirlari belgilangan. 
Chunonchi, O`zbekiston Respublikasining "O`simlik dunyosini muhofaza qilish va 
undan  foydalanish  to`g`risida"gi  qonunida  ko`rsatilishicha,  o`simlik  dunyosidan 
oqilona  foydalanish  zarur  va  u  davlat  muhofazasidadir  (3-modda).  O`simlik 
dunyosi  obyektlaridan  foydalanuvchilar  undan  qonunda  belgilangan  tartib-
qoidalarga  rioya  etgan  holda  foydalanishlari  shart.  Agar  shu  tartibga  rioya 
qilinmasa  o`simlik  dunyosi  obyektlaridan  foydalanish  qonun  hujjatlarida 
belgilangan tartibda cheklab qo`yilishi, to`xtatib turilishi yoki man etilishi mumkin 
(11-modda).  Bundan  tashqari,  ushbu  qonunda  o`rnatilishicha  O`zbekiston 
Respublikasi  Qizil  kitobiga  kiritilgan  kamyob  va  yo`qolib  ketish  xavfi  ostiba 
turgan  o`simlik  turlarini  yig`ish  man  etiladi.  Ulardan  foydalanishga,  savdo 

---

qilishga,  chet  elga  olib  chiqishga  alohida  hollarda  O`zbekiston  Respublikasi 
Vazirlar  Mahkamasi  O`zbekiston  Respublikasi  Tabiatni  muhofaza  qilish  davlat 
qo`mitasining  taqdimnomasi  va  O`zbekiston  Fanlar  akademiyasining  xulosasi 
bo`yicha beradigan ruxsatnomalar asosida yo`l qo`yilgan (11-modda). 
 
O`simlik dunyosi o`sadigan muhitga salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan 
ishlab  chiqarish  obyektlarini  joylashtirish  va  ulardan  foydalanish  agar  himoya 
qilish chora-tadbirlari bilan ta'minlanmagan bo`lsa ishga tushirish ta'qiqlanadi. 
 
O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish huquqini himoya 
qilish fuqarolik, ma'muriy, jinoiy huquqiy vosita va usullar yordamida ham amalga 
oshirilishi  mumkin.  Fuqarolik  kodeksida  belgilangan  buzilgan  huquqni  himoya 
etish  usullari  o`simlik  dunyosidan  foydalanish  huquqini  himoya  qilishda  ham 
qo`llanilishi mumkin. Shunday usullardan biri huquqni buzishga qaratilgan bitimni 
haqiqiy  emas  deb  topish  hisoblanadi.  Masalan,  o`simlik  dunyosi  obyektlariga 
nichsbatan  g`ayriqonuniy  bitimlar  tuzilsa,  pichanzorlar  g`ayriqonuniy  ravishda 
foydalanishga  berilsa, o`rmon  fondiga  nisbatan  ijara  shartnomasi qonunni buzgan 
holda  tuzilsa  bunday  bitimlar  haqiqiy  emas  deb  topiladi  va  taraflarning  har  biri 
boshqasiga  bitim  bo`yicha  olgan  hamma  narsani  qaytarib  berishi,  olingan  narsani 
aslicha  qaytarib  berish,  olingan  daromadni,  yetkazilgan  zararni  qoplash 
harakatlarini amalga oshirishi lozim bo`ladi. 
 
Yana bir fuqarolik huquqiy himoya usuli huquqiy munosabatni bekor qilish 
yoki  o`zgartirish  hisoblanadi.  Ma'lumki,  o`simlik  dunyosi  obyektlaridan 
foydalanish  bo`yicha  huquqiy  munosabat  turli  subyektlar  o`rtasida  subyektiv 
huquqlarni amalga oshirish yoki burchlarni bajarish bo`yicha ro`y beradigan o`zaro 
ijtimoiy munosabat ma'nosida tushuniladi. Bunday huquqiy munosabat ichida eng 
keng  tarqalgani  shartnomaviy  munosabatdir.  Agar  mana  shu  huquqiy  munosabat 
jarayonida  uning  boshqa  ishtirokchilari  tomonidan  huquq  buziladigan  bo`lsa, 
bunday huquqiy munosabatni bekor qilish yoki o`zgartishi mumkin. 
 
Buzilgan huquqni himoya qilish usullaridan yana biri huquqbuzar tomonidan 
burchni  aslicha  (natura)  holida  bajarishga  majbur  qilish  hisoblanadi.  Masalan, 
o`simlik  dunyosi  obyektni  takror  ko`paytirish  majburiyatini  olgan  tomon  shu 
majburiyatni bajarmasa, uni tegishli tartibda ushbu burchni bajarishga majbur etish 
mumkin. 
 
Zararni  qoplash  va  neustoyka  undirish  buzilgan  huquqni  himoya  qilish 
yo`llaridan  biridir.  Ushbu  usul  burchni  natura  shaklida  ijro  etishga  majburlash 
usulidan  shunisi  bilan  farq  qiladiki,  bunda  huquqbuzar  tomonidan  sodir  etilgan 
huquqbuzarlik  uchun  pul  ko`rinishida  tovon  to`lanishiga  rozi  bo`linadi.  O`simlik 
dunyosi  obyektlaridan  foydalanish  qoidalari  buzilganda  fuqarolik  huquqiy 
javobgarlik sifatida neustoyka undirish qo`llaniladi. 
 
O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish huquqi ma'muriy 
huquqiy  usullar  yordamida  ham  himoya  qilinadi.  Bunda  ma'muriy  qonunchilik 
chora-tadbirlari  huquq  buzilishini  tiklashga,  aybdorni  ma'muriy  yo`llar  bilan 
jazolashga  xizmat  qiladi.  Chunonchi,  O`zbekiston  Respublikaining  Ma'muriy 
javobgarlik  to`g`risidagi  kodeksining  VIII  bobida  ko`rsatilishicha,  o`rmon  fondi 
yerlaridan  foydalanish  qoidalarini  buzish  (77-modda),  kesiladigan  o`rmon 
fondidan  foydalanish  tartibini  buzish  (78-modda),  daraxtlar,  butalar,  boshqa 

---

o`rmon  o`simliklari  va  niholarni  g`ayriqonuniy  ravishda  kesish,  shikastlantirish 
yoki  yo`q  qilish  (79-modda),  o`rmonlarni  tiklash  qoidalarini  buzish  (80-modda), 
Qizil  kitobga  kiritilgan  o`simliklarni  yig`ish  (81-modda),  alohida  muhofaza 
etiladigan  tabiiy  hududlar  tartibini  buzish  (82-modda),  o`rmon  uchun  foydali 
faunani  yo`q  qilib  yuborish  (83-modda),  o`rmonlarda  yong`in  xavfsizligi 
talablarini  buzish  (84-modda)  kabi  ma'muriy  huquqbuzarlikni  sodir  etgan 
fuqarolarga  nisbatan  eng  kam  ish  haqining  uchdan  bir  qismidan  tortib,  to  besh 
baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa  bir  baravaridan,  to  yetti  baravarigacha 
jarima  solish  jazosi  qo`llaniladi.  Agar  aniq  bir  ma'muriy  huquqbuzarlik,  masalan 
Qizil kitobga kiritilgan o`simliklarni yig`ish (81-modda) huquqbuzarligini oladigan 
bo`lsak  ushbu  normada  belgilanishicha,  O`zbekiston  Respublikasining  Qizil 
kitobiga  kiritilgan  o`simliklarni  yoxud  shunday  o`simliklarning  ildizlari, poyalari, 
shoxlari,  barglari,  gullari,  mevalari  va  urug`larini  o`zboshimchalik  bilan  yig`ish 
fuqarolarga  eng  kam  ish  haqining  ikkidan  bir  qismidan    ikki  baravarigacha, 
mansabdor  shaxslarga  esa  ikki  baravaridan  besh  baravarigacha  miqdorda  jarima 
solishga  sabab  bo`ladi.  Huddi  shunday  huquqbuzarlik  ma'muriy  jazo  chorasi 
qo`llanilgandan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo`lsa, fuqarolarga eng 
kam  ish  haqining  ikki  baravaridan  besh  baravarigacha,  mansabdor  shaxslarga  esa 
uch baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo`ladi. 
 
O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish huquqini himoya 
qilishning navbatdagi vositalaridan biri jinoiy-huquqiy jazo choralari bilan himoya 
etishdir.  O`zbekiston  Respublikasi  Jinoyat  kodeksining  ekologiya  sohasidagi 
jinoyatlarga  bag`ishlangan  to`rtinchi  bo`limining  o`n  to`rtinchi  bobida  atrof 
muhitni    muhofaza  qilish  va  tabiatdan  foydalanish  sohasidagi  jinoyatlar  uchun 
jinoiy javobgarlik belgilangan bo`lib, bu jinoiy jazo choralari o`simlik dunyosidan 
foydalanish  qoidalarini  buzganlarga  nisbatan  ham  qo`llaniladi.  Xususan,  Jinoyat 
kodeksining  198-moddasida  ekinzor, o`rmon  yoki  boshqa  dov-daraxtlarga  shikast 
yetkazish  yoki  ularni  nobud  qilish,  199-moddada  o`simliklar  kasalliklari  yoki 
zararkunandalari  bilan  kurash  talablarini  buzish,  202-moddasida  hayvonot  yoki 
o`simlik  dunyosidan  foydalanish  tartibini  buzish,  204-moddasida  esa  alohida 
muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlarning  tartibini  buzish  kabi  jinoiy  xatti-
harakatlar  uchun  eng  kam  oylik  ish  haqining  ellik  boravaridan  yuz  baravarigacha 
miqdorda  jarima,  uch  yilgacha  muddatda  axloq  tuzatish  ishi,  muayyan  huquqdan 
besh yilgacha muddatga mahrum qilish, mol-mulkini musodara qilish, olti oygacha 
qamo,  hamda  besh  ymlgacha  muddatga  ozodlikdan  mahrum  qilish  jazolari 
qo`llanilishi mumkinligi belgilangan.