Toshkent davlat transport universiteti “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi “psixologiya”

Psixologik yondashuvlar	Tasnifi
Muhim xissa qo‘shgan tarafdorlar
Strukturalizm	psixologik tajribaning asosiy elementlarini yoki “tuzilmalarini” aniqlash uchun ichki kuzatish usulidan foydalanadi	Vilgelm Vundt, Edvard B.Tinchener
Funksionalizm	nega xayvonlar va insonlarning xozirda ega bo‘lgan, xususan ishlab chiqilgan psixologik jixatlarini tushunish uchun xarakat qiladi	Uilyam Djeyms
Psixodinamik	xatti-xarakat -xarakatni belgilashda bizning ongsiz fikrlarimiz, xis-tuyg‘ularimiz va xotiralarimiz, xamda erta bolalik tajribasidan rol yaratadi	Zigmund Frod, Karl YUng, Alfred Adler, Erik Erikson, Karen Xorni
Hatti-xarakat -harakatga oid	ongni ob’ektiv tarzda o‘rganishga imkon bermaydigan asosga tayanadi, va shuning uchun psixologlar xatti-xarakat -xarakatni o‘rganishda o‘z etiborlarini cheklashlari kerak.	Djon B.Uotson, B.F.Skinner
Biologik	biologiyaning inson xatti-xarakat -xarakati va ruxiy jarayonlaridagi roliga tayanadi (genetikasi, nevrotransmiterlari, gormonlar va miya)	Maykl Gazzaniga
Gumanistik	Etibor shaxsiy o‘sishi uchun shaxsning saloxiyatiga qaratiladi	Karl Rodjers, Arbaxam Maslou
Kognitiv-ongga oid	Idrok, tafakkur, xotira, va xukm, shu jumladan, ruxiy jarayonlarni o‘rganishga bag‘ishlangan	Germann Ebbingxaus, Ser Frederik Bartlett, Djin Piget
Ijtimoiy-madaniy	ijtimoiy vaziyatlar va madaniqtlarning odamlar o‘zlarini fikrlash va xatti-xarakat -xarakat ta’sirida qanday topishlari xaqidagi ta’limot	Frits Xeyder, Leon Festinger, Stenli SHaster
Evolyusiyaga oid	xulq va ruxiy jarayonlarning asosi sifatida moslashuvi va saqlab qolishini o‘rganadi	CHarlz Darvin, Devid Bass, Richard Dovkins, Stiven Pinker

Zamonaviy jahon psixologiyasining yo‘nalishlariga keladigan bo‘lsak, uning ushbu ko‘rinishlari mavjud:

1. 
   Bixeviorizm – psixologik tadqiqot predmeti sifatida faqat hulq va uning tashqi va ichki stimullarga bog‘liqligi ko‘riladi. Bixeviorizm psixik voqea-xodisalarni ilmiy tadqiq etishni inkor etadi. Bixeviorim asoschisi amerikalik olim D.Uotson (1878-1958).
   
2. 
   Neobixeviorim – XX asrning 30- yillarida bixeviorizmdan keyin paydo bo‘lgan yo‘nalish. Xulqni boshqarilishida psixik holatlarning faol rolini tan olishi bilan ta’riflanadi.Namoyandalari: amerikalik psixologlar E.Tolmen (1886-1959), K.Xall (1884-1952), B.Skinner (1904y.- )
   
3. 
   Geshtalt psixologiya - XX asrning boshlarida psixologiya fanining ochiq inqirozi davrida Germaniyada paydo bo‘lgan. Assotsiativizmga qarshi geshtaltpsixologiya psixik jarayonlarining tashkil etilishida va ularni kechishi qonuniyatlari va dinamikasida tizimlilik va yaxlitlilikni ustun qo‘yishgan. Namoyandalari: M.Vertgeymer (1880-1943), V.Keller (1887-1967), K.Levin (1890-1947).
   
4. 
   Gumanistik psixologiya – inson o‘z oldiga kamolotga etishga va bunga erishishni maqsad qilgan yuqori darajada ma’naviy mavjudot sifatida qaraladi. XX asrning birinchi yarmida AQSH da paydo bo‘lgan. Psixologlar: G.Olport (1897-1967), A.Maslou (1908-1970), K.Rodjers (1902-1987).
   
5. 
   Freydizm – avstriyalik psixiatr va psixolog Zigmund Freyd (1856-1939) nomi bilan bog‘liq bo‘lgan ta’limot. Psixoanalizdan tashqari (g‘oyalar va tushlar ta’birini izohlash va boshqa ongsiz psixik voqealarning, hamda turli ruhiy kasalliklarni tashxis etish va davolash metodlarini), shaxs nazariyasini, inson va jamiyat munosabatlariga, insonni psixoseksual rivojlanishining bosqichlari to‘g‘risidagi g‘oyalar majmuyini o‘z ichga olgan.
   
6. 
   Neofreydizm – Z.Freydning psixoanalizi asosida tashkil topgan ta’limot. Bu ta’limot o‘z namoyandalari tomonidan shaxsning shakllanishida jamiyatning ahamiyatli rolini tan olish va insonning ijtimoiy hulqini o‘rganishda organik ehtiyojlarga yagona asos sifatida qarashdan bosh tortishlari bilan ifodalanadi.
   

Hozirgi kundagi psixologiyaning asosiy masalalari qatoriga: Rivojlantirish nuqtai nazaridan shaxs xul-atvorining, xis-tuyg‘ulari va motivlarining yashirin asosiy sababalarini o‘rganishga qaratiladi. Bunda: xulq-atvorga nisbatan tashkiliy yondashuv, gumanistik yondashuv va kognitiv istiqbolga qarab jadal rivojlanib bormoqda. Bilish jarayonlarining miya faoliyati bilan uzviy hamkorlik holati ham o‘rganilishi hozirda ahamiyatlidir¹⁸.
Psixologiyaning fiziologik asoslari. Psixikaninng moddiy asoslari to‘g‘risida fikr yuritilganda, eng avvalo, u miyaning xususiyatidir. Organizmning psixik faoliyati tananing ko‘p miqdordagi a’zolarining yordami bilan ishga tushadi. A’zolarning ba’zi birlari ta’sirotlarni qabul qilsa, boshqalari ularni signallarga aylantiradi va xatti-harakatlarning amalga oshishini nazorat qiladi.
Organik olamning mikroorganizmdan to insonga qadar bir necha o‘n million yil davom etgan evolyusiyasi davomida xatti-harakatlarning, xulq-atvorning fiziologik mexanizmlari uzluksiz ravishda murakkablashib, tabaqalanib, buning oqibatida organizm muhitning o‘zgarishlariga tez reaksiya qiluvchan, moslashuvchan xususiyat kasb etib borgan. Jumladan, nerv sistemasining asosiy unsurlari nerv hujayralari hisoblanib, ularning funksiyasi ko‘zg‘atishdir. Neyron hujayra tanachasidan, dendritdan, aksondan tashkil topadi¹⁹.