Toshkent davlat texnika universiteti muxandislik texnologiyalari fakulteti sanoat iqtisodiyoti va menejmenti kafedrasi

2-bob. BOZOR IQTISODIYOTI SHAROITIDA DAVLATNING IQTISODIY ROLI VA VAZIFALARI
2.1 Iqtisodiyotni tartibga solishning bozor va davlat mexanizmlari.
Bozor — insoniyat taraqqiyotining buyuk yutuqlaridan biri. Uning rivojlanishi uzoq yo'lni bosib o‘tgan: bu jarayon kichikkichik ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar o‘rtasidagi aloqalar sifatidagi oddiy shaldlaridan boshlab to zamonaviy ishlab chiqarish faoliyatining barcha shakllari, jamiyat iqtisodiy subyektlari o'rtasidagi rivojlangan iqtisodiy munosabatlari, ijtimoiy mahsulotni yaratishdan to uni iste’mol etishgacha bo‘lgan davmi qamrab oladi. Bozor — bu turli ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish ko‘rinishidagi faoliyatlarni muvofiqlashtiruvchi murakkab mexanizmdir. Bunda ijtimoiy mehnat taqsimoti va xususiy mulkchilik bozomi hal etuvchi shartlari bo£lib hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik faoliyatining erkinliklari, ishlab chiqaruvchilaming moddiy manfaatdorliklari raqobatga undovchi asosiy kuch bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumki, bozoming muhim elementi bu narx va uning darajasi bo‘lib, bu ishlab chiqaruvchi uchun ham, tadbirkor uchun ham va xaridor uchun ham muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Bozor tizimi ishlab chiqaruvchilar va xaridorlami qaror qabul qilishlarida egiluvchanlik va moslashuvchanlik jihatlarini yuqori ekanligi bilan tavsiflanadi. Bozor ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi aloqalami boglaydi. Tarmoqlar o‘rtasida resurslami samarali taqsimlanishida, talab va taldif mutanosibligini ta’minlashda bozor mexanizmi qulaydir. Jamiyat iqtisodiyotining rivojlanishida, ijtimoiy mehnat taqsimotida, davlatlararo aloqalaming kengayishida, iqtisodiyotning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalami tartibga solish kabi iqtisodiy jarayonlarda bozor mexanizmining tartibga solish imkoniyatlari chegaralanganligi namoyon bo‘ladi. Bunga iqtisodiyotda yuzaga kelgan iqtisodiy inqiroz davri qarama-qarshiliklarini misol keltirish mumkin. 1929- 1933-yillarda sodir bo'lgan jahon iqtisodiy inqirozi yaqqol misol bo‘la oladi. Bozor mexanizmi bajara olmaydigan va tartibga sola olmaydigan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining vazifalari mavjud. Sanoat rivojlanishida erkin raqobat asosida ishlab chiqarish kuchlari nafaqat yakka tartibdagi xususiy mulk doirasida o‘smoqda, balki jamoa (aksionerlik)va boshqa mulkchilik shakllarining roli ham ortib bormoqda. Biroq, davlat iqtisodiyotning yirik tarmoqlarini o‘z zimmasiga olishga, ularni rivojlantirishga va tartibga solishga majbur bo'lmoqda. Masalan: temiryo‘1, telegraf, pochta, mudofaa va h.k. Bozor mexanizmi bajara olmaydigan ijtimoiy vazifalar ham mavjud. Bundan tashqari, bozor munosabatlari asosidagi ba’zi faoliyat natijalariga davlatning aralashuvi ehtiyoji tug'iladi. Bu, awalambor, iqtisodiyotni makro darajada tartibga solishda, aholining ma’lum qismini ijtimoiy himoya qilish va ularga yordam ko‘rsatishda (ishsizlarga, tug‘ma nogironlarga), pensiya ta’minotida, mudofaani ta’minlashda, ekologik muammolami hal etishda, ijtimoiy tartibni saqlashda, pul muomalasini tartibga solishda, iqtisodiy takror ishlab chiqarish sikliga ta’sir etishda, fundamental ilmni rivojlantirishda davlat aralashuviga zarurat tug‘iladi. Tashqi iqtisodiy aloqalami davlat aralashuvisiz tartibga solib bo‘lmaydi. Bozor mexanizmi jamiyat manfaatlarini himoya etish, uzoq davrli ijtimoiy muammolami va mamlakatlaming o'zaro aloqalarida yuzaga keladigan muammolami bartaraf eta olmaydi. Davlat bozor mexanizmi bajara olmaydigan bir qator iqtisodiy vazifalami bajaradi. Ular quyidagilardir: - mamlakatning ijtimoiy - iqtisodiy xavfsizligini va milliy iqtisodiyotni raqobatbardoshligini ta’minlash; - barqarorlashtirish vazifalari (pul muomalasini tartibga solish, inflatsiyani oldini olish va h.); - qonuniy tartibga solish vazifasi; - muvofiqlashtirish vazifasi; - ijtimoiy yo‘naltirilgan vazifasi; - taqsimlash; - nazorat va boshqalar. Yuqoridagilarning barchasi hozirgi zamon iqtisodiyotida bozor mexanizmi orqali iqtisodiyotni tartibga solish qanchalik zarur bo‘Isa, davlat mexanizmini shunchalar zarur ekanhgini ko‘rsatadi. Eng muhimi, iqtisodiy jarayonlami tartibga solishda har ikkala mexanizmlami afzal jihatlarini birlashtirishdir. Bu esa iqtisodiyotni ratsional boshqarishdagi muhim vazifalardan bin hisoblanadi.
Iqtisodiyot o‘zini-o‘zi tartibga solish davrida bozor mexanizmi uzoq vaqt mobaynida iqtisodiyotni tartibga solishning yagona mexanizmi bo'ldi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish zarurati va uni bozor bilan uyg‘unlashtirish biroz keyinroq yuzaga keldi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning rivojlanishini ikki yirik bosqichga bo‘lish mumkin: 1. Ikkinchi jahon urushiga qadar; 2. Ikkinchi jahon urushidan keyin. Birinchi bosqichda davlat xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berdi: mehnat, soliq, savdo va ijtimoiy qonunchilik asoslari ishlab chiqildi. Erkin raqobat davrida davlat harbiy zavodlar va temiryo‘l qurilishida xususiy kapitalni kengaytirish yo‘li bilan xo‘jalik jarayonida ishtirok etishni boshladi. Shu bilan birga davlat alohida sohalarni tartibga solishni boshlaydi (agrar soha, pul-kredit) va boshqalar. Ikkinchi bosqichda bir qator davlatlar tarmoqlami rejalashtirishga, milliy va hududiy rivojlanishni dasturlashtirishga, davlatning budjet-kredit sohasida iqtisodiyotni tartibga solish faolligini oshirishdi. Iqtisodiy rivojlanishda davlat aralashuvi umumiqtisodiy xususiyatga ega bo‘lib, davlat uzoq muddatli strategik maqsadlami ishlab chiqdi. Bu bosqich integratsion ittifoqlar doirasida xalqaro darajadagi o‘rta muddatli umumdavlat kelishuvlari bo‘yicha davlat faoliyatlarini tavsiflaydi. (El, 0 ‘DCT va b.). Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay sharoit yaratishdan to iqtisodiy hamkorlik doirasida o‘rta muddatli umumdavlat dasturini xalqaro kelishuvlar darajasigacha bo‘lgan yo‘li bosib o‘tildi. Hozirgi kunda davlat iqtisodiy tizimda iqtisodiy indikatorlarga faol ta’sir etuvchi yagona va asosiy tartibga soluvchi, muvofiqlashtiruvchi markaziga aylanmoqda, iqtisodiy o‘zgarishlarga qulay sharoit yaratmoqda. Bozor iqtisodiyotini barcha jabhalari tartibga soUshda davlat boshqaruviga zaruriy element sifatida qaraladi. Umumiy holda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi:
1. Iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishish;
2. Bozomi amal qilishi uchun qulay sharoit yaratish;
3. Iqtisodiy o‘sishning barqarorlik darajasini ta’minlash;
4. Iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlami boshqarish;
5. Ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlash;
6. Ekologik va demografik muammolami hal etish hisoblanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishi turli uslublar bilan iqtisodiy, qonuniy-ma’muriy va sudlov uslullari bilan amalga oshiriladi. Ushbu uslublar turli vositalardan foydalangan holda turli usullar orqali amalga oshiriladi. U umumiy ko‘rinishda 1.2.1-rasmda keltirilgan. Davlat tomonidan tartibga solish turlari: mutlaq davlat monopoliyasi (sobiq ittifoq va boshqa davlatlar) va iqtisodiy erkinlik darajalari, ya’ni bu darajalar o‘rtasida bir qator oraliq ko‘rinishlari mavjud bo‘ladi (Xitoyda bozor sotsializmi, Germaniya va Avstriyada ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti, Shvetsiya aralash iqtisodiyot modeli va h.k.). Ta’kidlab o'tilgan davlat tomonidan tartibga solish usullari to‘g‘ri va egri usullarga bo‘linadi. To‘g‘ri usullarga: davlat subsidiyasi, davlat tadbirkorligi, iqtisodiyotni davlat boshqaruvi tizimi taalluqlidir. Egri usullarga: soliq, jarima, kvotalar, bojxona bojlari va boshqalar taalluqlidir. Indikativ rejalashtirish va davlat dasturlari iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning muhim shakli hisoblanadi. Ushbu iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usullarini qo‘llashda, unga mos ravishda iqtisodiyotning u yoki bu tomonlarini tartibga solish vositalaridan keng foydalanadi.
2.2 O‘zbekistonda davlatning iqtisodiy vazifalari


Xalq manfaatlariga javob beruvchi mustaqil iqtisodiy siyosat O'zbekistonni mustaqil rivojlantirishning ajralmas shartidir. Tarixiy tajriba shuni ko'rsatadiki, ayrim mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanish va aholining turmush darajalari o‘rtasidagi tafovutlarga qaramay, jahon hamjamiyati rivojlanishining hozirgi bosqichiga bozor iqtisodiyoti juda mos keladi va samara kasb etadi. Faqat uyushgan bozoigina bugungi kunda xalqning ijodiy va mehnat imkoniyatlarini ochib bera oladi, boqimandalikka xotima beradi, tashabbuskorlik va ishbilarmonlikni rivojlantira oladi, rag‘batlantirish va yo‘qotilgan egalik tuyg'usini qayta tiklaydi. Faqat bozorgina tejamli xo‘jalik yuritishning oqilona shakllarini yaratadi. Bozorga, ayniqsa, uning shakllanish bosqichida, uzoq va chuqur iqtisodiy inqirozlar, ishsizlikning o‘sishi, pulning qadrsizlanishi, ko‘pgina korxonalaming sinishi va ishbilarmonlaming xonavayron bo‘lishi, aholining moddiy ta’minot jihatdan keskin tabaqalashuvi, huquqqa zid xatti-harakatlar va jinoyatlaming o‘sishi xosdir. Bozor iqtisodiyoti sari buyuk sakrashlar, inqilobiy qayta o‘zgarishlar yo‘li bilan emas, balki sobitqadamlik va izchillik bilan bosqichma-bosqich harakat qilish kerak. Bizning bozorga o‘tishimizdagi o‘ziga xos xususiyatlarimiz ana shunday. Bozor munosabatlariga asoslangan rivojlangan jamiyat qurish — bu uzoq murakkab jarayon ekanligi, uni doimiy ravishda chuqur idrok qilish va zarur hollarda tuzatishlar kiritishni talab qilishini anglamoq kerak. Bozorga o‘tilgan sari iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning vazifasi jiddiy o'zgaradi. Bozor iqtisodiyotining o‘zini-o‘zi tartibga soluvchi vositalari tobora muhimlashadi. Davlat zimmasiga faqat iqtisodiy reja va rag‘batlantirish vazifasigina qoladi. Xuddi shu yo‘l bilan haqiqiy bozor munosabatlariga o‘tish va buning uchun zarur sharoitlar yaratish mumkin. Bozor xo‘jaligining asosiy talablari va shartlaridan biri erkin narxlardir. Ammo dunyo bo‘yicha narx siyosati, ayniqsa, bozor tarmoqlarini qaror toptirish davrida tartibga solib turilmaydigan bironta ham davlat mavjud emas. Bozor munosabatlari yo‘liga kirgan ko‘pgina mamlakatlarning tajribasi davlat doimo aholini ham, ishbilarmonlarni ham islohotlarga tayyorlab kelganligidan dalolat beradi. Davlat ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga bevosita iqtisodiyotning davlat sektori orqali ham ta’sir ko‘rsatadi. Davlat ixtiyorida faqat asosiy va xalq xo‘jaligi tarmoqlarining strategik ahamiyatga ega bo‘lgan tarmoqlari qoladi. Bular yoqilg‘i, neft va gaz sanoati, elektr energetikasi. temiryo‘l, avtomobil, havo va truboprovod transporti, aloqa, suv va gaz ta’minoti, irrigatsiya inshootlari qurilishi va ulardan foydalanishdir. Qishloq joylarda bozor munosabatlarini rivojlantirish, dehqonda yerga egalik qilish tuyg‘usini qayta tiklash — meros qilish huquqi asosida yemi abadiy foydalanish uchun berish yo‘lidan borish kerak. Eng muhimi, qishloq xo‘jaligini yuritishning shunday shaklini yaratish kerakki, bu har bir dehqonga o‘z mehnatining samarasidan mustaqil bahramand bo'lish imkoniyatini bersin. Ana shundagina dehqon o‘zini haqiqatan ham yeming chinakam egasi deb biladi. Qishloq turmush darajasini shahar tunnushi darajasiga ko‘tarish, eng awalo, aholining ijtimoiy ahvolini yaxshilash, ularni suv va gaz bilan ta’minlash, shuningdek, ishchi kuchi ortiqcha bo‘lgan joylarda kichik mustaqil korxonalar, keng tarmoqli qayta ishlash shaxobchalarini tashkil etish davlat ahamiyatiga molik vazifadir. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish bozoming keng tarmoqli tizimini tashkil etishni talab qiladi. Ayrim korxonalar va tijorat tuzilmalarining yakkaboshlik mavqeyini tugatish narxlaming sun’iy ravishda oshirib yuborilishi, monopol yuqori daromadlar olinishiga qarshi turuvchi sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish imkonini beradi. Alohida ta’kidlash joizki, o‘zgarib turadigan bozor iqtisodiyotini yaxshi tushunadigan, yuksak bilimli va ishbilarmon mutaxassislarga ega bo‘lmay turib, korxonalami malakasiz qo‘llarga topshirish ularning barbod bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayoni bozor iqtisodiyotiga o£tish uchun zarur bo‘lgan boshqa shart-sharoitlami vujudga keltirish bilan bog'liq holda izchil va har tomonlama yondashuvni talab qiladi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish - bozomi shaldlantirish yo‘lidagi zaruriy va muqarrar bosqich bo‘lib, uni ta’minlash uchun respublika budjeti taqchilligini cheklashga va uni izchil ravishda eng kam darajaga keltirishga qaratilgan kuchli moliyaviy siyosat olib borilishi taqozo etiladi. Bu jarayonda budjet mablag‘lari kechiktirib bo‘lmaydigan eng zarur davlat va ijtimoiy ehtiyojlargagina berilishi kerak. Erkin narxlarga o‘tilishidan iborat umumiy yo‘lda tovarlaming alohida muhim turlari doirasi narxlarining davlat tomonidan nazoratga olinishi saqlanib qoladi. Eng zarur oziqovqat mahsulotlari, dori-darmonlar, buyumlaming chegaralangan narxlari me’yor bilan berish hisobiga ular bilan aholini kafolatli ta’minlash, ichki iste’mol bozorini himoya qilish, tovarlami sotib olishda aholiga katta imkoniyatlar yaratib berish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Bozorning o'zgaruvchan sharoitlarida mehnatga layoqatli mahalliy mutaxassislarsiz 0 ‘zbekiston mustaqilligini mustahkamlashni tasawur qilish qiyin. Bunda O'zbekistonning o‘ziga xos xususiyatlari, xalqning milliy-ruhiy turmush tarzi, ta’limdagi butun jahon va Sharq tajribasining eng yaxshi yutuqlari har tomonlama e’tiborga olinishi kerak. Iqtidorli yoshlami xorijiy mamlakatlaming yetakchi o‘quv yurtlariga o‘qishga va tajriba orttirishga yuborish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Zamonaviy bozor tizimiga o‘tishga doir chora-tadbirlar majmuyini amalga oshirish respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, uning sanoatlashgan mamlakatlar safiga yo‘nalishida chuqur sifat o‘zgarishlariga olib keladi hamda O‘zbekiston iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy mustaqiUigining ishonchli kafolatini ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasida davlat bosh islohotchi sifatida quyidagi vazifalarni amalga oshirishi maqsadga muvofiqdir:
1. Bozor munosabatlariga o‘tishning boshlang‘ich davrida aholi manfaatlarini kuchli qayta taqsimlash vositasi orqali himoya qilish.
2. Ijtimoiy-siyosiy barqarorlik va millatlararo totuvlikni kafolatlash.
3. Iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslari, o‘ziga xos bozor shart-sharoitlarini vujudga keltirish va tasdiqlash.
4. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitlarida kishilarning iqtisodiy erkinliklari kafolatlangan bo‘lishi.
5. Tartibga solinadigan bozor sharoitida asosiy maqsad yo‘nalishlarini ishlab chiqish, ijtimoiy-iqtisodiy islohotlami amalga oshirishning bosh yo‘lini belgilash va bu yo‘lni o‘tkazish yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqish.
6. Ijtimoiy muammolami hal qilish, aholini ijtimoiy himoyalashning samarali, aniq va ravshan tizimini vujudga keltirish.
7. Vujudga kelayotgan ishbilarmonlik tizimlarining qaror topishi va rivojlanishiga ko'maklashish.
8. Aniq maqsadga qaratilgan iqtisodiyot tarmoqlari tuzilmasi siyosatini lzchillik bilan amalga oshirishga ko‘maklashish.


XULOSA
Bozor iqtisodiyoti o‘zining obyektiv qonunlari hamda o‘zini-o‘zi tartiblash dastaklari, vositalari orqali amal qiladi. Ammo bozor iqtisodiyotining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda salbiy jihatlari ham mavjud. Ularning eng asosiysi iqtisodiyotdagi obyektiv qonunlar va munosabatlar, regulyatorlar asosida shakllanadigan bozor muvozanati hamda mutanosibliklaming buzilishi oqibatida vujudga keladigan nomutanosibliklaming kuchayishi, iqtisodiy tanglik va inqirozlardir. Inqirozlar natijasida iqtisodiy pasayish, ishsizlik, inflatsiyaning kuchayishi, xalq turmush darajasining yomonlashuvi sodir bo‘ladi. Shu boisdan ham davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va uni ustuvor ravishda iqtisodiy dastak va vositalar yordamida tartiblashi zarur bo‘ladi. Bu esa zamonaviy bozor iqtisodiyotining o‘zini-o‘zi tartiblashning bozor mexanizmi bilan uni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini uyg‘unlashtirishni taqozo etadi.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun davlatning iqtisodiyotni tartiblash mexanizmini yanada takomillashtirish va bozorning o‘zini-o‘zi tartiblashning obyektiv mexanizmi bilan uyg'unlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan o‘quv kursini o'qitishdan maqsad - talabalarda iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmining o‘ziga xos xususiyatlari, shakl va usul, vositalari, davlatning iqtisodiy siyosati to‘g‘risidagi tizimli, keng qamrovli nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarini hosil qilishdan iborat.
«Jahon miqyosida globallashuv va raqobat tobora kuchayib borayotgan bugungi zamonda biz dunyoda yuz berayotgan tub o‘zgarishlar jarayonida egallab turgan o‘rnimizni xolisona va tanqidiy baholashimiz, tobora oshib borayotgan hayot talablariga javob berishimiz, kechayotgan davr bilan hamqadam bo'lishimiz shart. Ma’lumki, hayot hech qachon bir joyda to‘xtab turmaydi. Shu bois awalambor, ro‘y berishi mumkin bo‘lgan turU falokatlar, jahon iqtisodiyotining yuksalishi va inqirozini oldindan ko‘rish imkonini beradigan, har tomonlama chuqur o‘ylangan, aniq maqsad va ustuvor yo‘nalishlarni o‘z ichiga olgan taraqqiyot dasturi va uni amalga oshirish strategiyasiga ega bo‘lgan mamlakat va xalq pirovard natijada muvoffaqiyatga erishadi. Shu munosabat bilan alohida ta’kidlab aytmoqchimanki, mustaqil taraqqiyotimizning o‘tgan davrida amalga oshirgan ishlarimizni sarhisob qilar ekanmiz, ularni haqqoniy baholash va islohotlar dasturiga ma’lum o‘zgartishlar kiritish bilan birga, birinchi navbatda, ertangi kun talablaridan kelib chiqqan holda mamlakatimizni isloh etish va modemizatsiya qilish yo'lidagi izchil harakatlarimizni kuchaytirishimiz, ularni yangi, yanada yuqori bosqichga ko‘tarishimiz darkor. »
O‘zbekiston Respublikasi Muhtaram Birinchi Prezidenti I.A.Karimov