Toshkent davlat texnika universiteti muxandislik texnologiyalari fakulteti sanoat iqtisodiyoti va menejmenti kafedrasi

Bozor iqtisodiyotini tartibga solish bo’yicha davlat boshqaruv organlarining vazifalari va dastaklari

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishga qaratilgan iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yuzasidan hokimiyat organlari o’z zimmasiga aniq vazifalarni oladi. Ularga quyidagilar kiradi:

- iqtisodiy o’sish va iqtisodiy rivojlanish;
- to’liq va samarali bandlik;
- iqtisodiy samaradorlikka erishishni ko’zlash;
- narxning barqaror darajasi;
- iqtisodiy erkinlik;
- daromadlarning odilona taqsimlanishi;
- mamlakat tashqi savdo balansining mutanosibligini ta’minlash
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning har bir bosqichida o’zaro bog’liq maqsadlarni ishlab chiqish va asoslash hukumatning mamlakatni boshqarish san’ati hisoblanadi.Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish maqsadlarining murakkabligi va o’zaro bog’liqligining qarama-qarshiligi, ularning ijobiy yoki salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligi tartibga soluvchi davlat organlarining o’z maqsadlarini alohida holda emas, balki birgalikda, ularning o’zaro bog’liqligini inobatga olgan holda ishlab chiqishga majbur qiladi.

Iqtisodiyotni tartibga solish bo’yicha davlat organlari oldida turgan maqsadlar ko’p, lekin ularning ichida eng muhimlari quyidagilardan iborat:

- iqtisodiy o’sishni ta’minlash;
- mehnatga layoqatli aholi ish bilan bandligining yuqori darajasini ta’minlash;
- narxlar barqarorligi hamda pul muomalasi barqarorligini ta’minlash;
- tashqi iqtisodiy muvozanatni saqlash.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning umumiy bosh maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishish, mavjud tuzumni mustahkamlash va takomillashtirish, o’zgarib borayotgan sharoitga adaptatsiya qilish, moslashish hisoblanadi. Demak, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish hozirgi zamon iqtisodiy tizimlarining xarakterli, asosiy belgisi hisoblanadi. shu boisdan ko’plab mamlakatlarda, shu jumladan, rivojlangan mamlakatlarda ham davlatning iqtisodiyot sohalariga aralashuvi kuchaymoqda.
Iqtisodiyotga davlat tomonidan ta’sir etish ob’ektlari- bozor mexanizmi ta’minlay olmaydigan yoki qoniqarsiz darajada ta’minlaydigan ijtimoiy takror ishlab chiqarish sohasida yuz beradigan jarayonlar, munosabatlar, sharoitlardir. Davlat ta’sir etadigan va tartiblaydigan ob’ektlarga ularning darajalari nuqtai nazaridan quyidagilar kiradi:
- umumxo’jalik jarayonlari, ya’ni iqtisodiy tsikl, pul muomalasi, ish bilan bandlik, investitsiyalar, ilmiy-tadqiqot, tajriba, konstruktorlik ishlari (ITTKI), narxlar;
- iqtisodiyotning yirik sohalari, ya’ni sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, infrastrukturalar, moliya sohasi;
- tarmoqlar va korporatsiyalar;
- yirik xo’jalik komplekslari sifatidagi hududlar. (1.3.2.-rasm).
Bulardan tashqari, davlat tartibga soladigan ob’ektga tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish ham kiradi. Davlat tashqi savdo sharoitlari, kapital va ishchi kuchi harakati, valyuta munosabatlari, xalqaro tashkilotlarda ishtirok etishni tartibga soladi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ob’ektiga ijtimoiy munosabatlar, shu jumladan, ish beruvchilar bilan yollanma ishlovchilar o’rtasidagi munosabatlar, kichik va o’rta tadbirkorlik, shuningdek, sotsial ta’minot sohalari ham kiradi.

Iqtisodiyotga davlatning aralashuvi va ta’sir etish predmeti uzoq muddatli istiqbolda milliy boylik va milliy mulkning o’sishi, o’rta muddatda iqtisodiy tsikl, qisqa muddatli davrda – xo’jalik konyunkturasi hisoblanadi. Ushbu predmet bo’yicha iqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblash chora-tadbirlari krizis va turg’unlik sharoitida davlat tovar va xizmatlarga bo’lgan talabni, kapital qo’yilmalar va bandlikni, tovar va xizmatlar eksporti, xorijiy kapital va turistlarning kirib kelishini rag’batlantiradi, iqtisodiy yuksalish davrida esa iqtisodiy o’sishni jilovlashga, iqtisodiyotning qizib ketishining oldini olishdan iborat bo’ladi. Ushbu maqsadlarda xususiy kapital uchun qo’shimcha moliyaviy rag’batlar yaratiladi, davlat xarajatlari ko’paytiriladi, foiz stavkalari tartibga solinadi (1.3.3-rasma).

Iqtisodiy tsiklni tartibga solishning umumiy vazifalari doirasiga iqtisodiyotning tarmoq va hududiy tuzilishi, kapital jamg’arish, aholi ish bilan bandligi, to’lov balansining ahvoli, inflyatsiya, narx va boshqalar ham kiradi (1.3.4-rasm).

Iqtisodiyot va ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibiy tuzilishini tartibga solish moliyaviy rag’batlar, davlat kapital qo’yilmalari vositasida amalga oshiriladi.
shuningdek, fan-texnika taraqqiyoti tufayli vujudga kelgan yangi tarmoq va ishlab chiqarishlar hamda iqtisodiyot va tarmoq ichidagi progressiv tarkibiy o’zgarishlar, uning samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirish rag’batlantiriladi. shu bilan birga, ayrim joylarda ishlab chiqarishning haddan tashqari kontsentratsiyalashuvi va markazlashuvining oldini olish chora-tadbirlari amalga oshiriladi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning muhim unsurlaridan biri kapital jamg’arish hisoblanadi. Ma’lumki, foyda olishga intilish, uni o’zlashtirish hamda kapitalga aylantirish bozor iqtisodiyotida xo’jalik yuritishning bosh maqsadi bo’ladi. shuning uchun ham davlatning iqtisodiy siyosati jamg’arishni rag’batlantirishga qaratiladi. Bu esa xo’jalik sub’ektlarining manfaatlariga mos keladi. Davlat boshqaruv organlari iqtisodiy tsikl va iqtisodiyot tarkibiy tuzilmalariga ta’sir etish uchun barcha investorlar va ularning ayrim guruhlari uchun turli davrlarda qo’shimcha imtiyozlar hamda imkoniyatlar yaratadi.
Aholining ish bilan bandligini tartibga solish ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif o’rtasida bozor iqtisodiyoti nuqtai nazaridan normal nisbat va ularning muvozanatini qo’llab-quvvatlashni anglatadi. Bu nisbat iqtisodiyotning malakali va intizomli ishlovchilarga bo’lgan ehtiyojini qondirishi lozim. Ularning ish haqlari etarli mehnat motivatsiyasini vujudga keltirishi kerak. Ammo ishchi kuchiga bo’lgan talab bilan uning taklifi o’rtasidagi nisbat ish haqining haddan tashqari o’sib ketishiga olib kelmasligi kerak. Aks holda, bu hol milliy raqobatbardoshlikka salbiy ta’sir etadi. shuningdek, aholi ish bilan bandligi ham keskin pasayib ketishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Chunki buning oqibatida ishsizlar soni o’sib, iste’mol talabi va soliq tushumlari kamayib ketadi, davlat tomonidan nafaqalar uchun xarajatlar o’sadi. Eng yomoni, bu hol ijtimoiy larzalarga, xavfli ijtimoiy oqibatlarga olib keladi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning muhim ob’ektlaridan biri pul muomalasidir. Pul muomalasini tartibga solishning asosiy yo’nalishi inflyatsiyaga qarshi kurash hisoblanadi. Pul muomalasini tartibga solish orqali davlat bilvosita jamg’arish sharoitlariga, narxlar va ijtimoiy munosabatlarga ta’sir etadi.
To’lov balansining holati va uning ijobiy saldosiga erishish ham davlatning iqtisodiyotni tartibga solishiga bog’liq. shu boisdan bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan barcha mamlakatlarda davlat to’lov balansini operativ va strategik tartibga solish bilan shug’ullanadi. Bunda davlat eksport va importga, kapital harakatiga, milliy valyuta kursining ko’tarilishi va tushishiga ta’sir etish hamda savdo-shartnoma siyosati va xalqaro iqtisodiy integratsiyalar, tashkilotlarda ishtirok etish orqali mamlakat to’lov balansini tartibga soladi. Davlat narxlarni to’g’ridan-to’g’ri va bilvosita tartibga soladi. Narxlarni to’g’ridan-to’g’ri tartibga solishda u yoki bu tarmoq mahsulotlariga, ayniqsa, tabiiy monopoliya mahsulotlariga yuqori narx chegarasini belgilaydi. Narxlarni bilvosita tartibga solishda davlat ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga kiritiladigan soliqlar hamda aksiz yig’imlari orqali tartiblaydi. Bulardan tashqari, davlat xususiy korxonalarni ilmiy-tadqiqot ishlarini rivojlantirishga va ularning natijalarini ishlab chiqarishga joriy etishga, tovarlarni, kapitalni, to’plangan bilim va tajribalarni chetga eksport qilishga rag’batlantiradi.
Iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda davlat jahon amaliyotida to’plangan chora-tadbirlar, ya’ni quyidagi dastaklardan foydalanadi:
- iqtisodiy prognozlashtirish, ya’ni iqtisodiyot va uning tarkibiy sohalarining istiqboldagi ahvolini, holatini oldindan ko’ra bilish, ularning istiqbolini belgilash;
- mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining indikativ rejasini tuzish;
- davlat organlari bo’yicha manzilli rejalarni ishlab chiqish va amalga oshirish;
- xo’jalik ob’ektlariga bilvosita, ya’ni iqtisodiy dastaklar orqali ta’sir etish dastak(richag)larini qo’llash;
- mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor vazifalarini hal etish bo’yicha maqsadli dasturlar ishlab chiqish va amalga oshirish (1.3.5-rasm).

Davlat mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tartibga solishda ma’lum hujjatlar ishlab chiqadi. Ularning asosini iqtisodiy prognozlar tashkil etadi. Iqtisodiy prognozlar mamlakatni iqtisodiy rivojlantirish maqsadlarini belgilash, uni amalga oshirish strategiyasini va taktikasini ishlab chiqish hamda indikativ rejalar tuzishning asosi hisoblanadi. Iqtisodiyotni tartiblashning muhim hujjatlaridan biri iqtisodiy rivojlanishni dasturlashdir. Iqtisodiy dasturlar bozor munosabatlari amal qilayotgan sharoitda davlatning ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlariga to’g’ridan-to’g’ri faol aralashuvining asosiy dastaklari hisoblanib, u butun iqtisodiyotni yoki uning alohida sohalari bo’lgan tarmoqlar, hududlar, ko’ptarmoqli komplekslar rivojlanishi dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishni anglatadi .

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmi o’z ichiga mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir etish vositalarini oladi. Ular quyidagilar:

- cheklangan ishlab chiqarish resurslarini boshqarish;
- iqtisodiyotni soliqlar orqali tartiblash;
- iqtisodiyot tizimiga monetar usullar orqali ta’sir ko’rsatish .
Cheklangan ishlab chiqarish resruslarini boshqarish deganda davlat o’ziga qarashli tabiiy, mehnat, ishlab chiqarish, kapital, investitsion resurslarni to’g’ridan-to’g’ri taqsimlash orqali iqtisodiy tizimdagi muvozanatni saqlashga, yangi nisbatlar va mutanosibliklarni vujudga keltirishga intiladi. Ammo ba’zi hollarda cheklangan iqtisodiy resurslarning davlat tomonidan to’g’ridan-to’g’ri taqsimlanishi iqtisodiy tizimdagi muvozanat va mutanosiblikning buzilishiga ham olib keladi.

Iqtisodiyotni soliqlar vositasida tartibga solish xo’jalik sub’ektlarini mamlakat iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga yo’naltiruvchi va rag’batlantiruvchi soliq stavkalari hamda tariflarni belgilash orqali amalga oshiriladi. Soliqqa tortish ob’ektlari, soliq stavkalarini belgilash bilan bir qatorda imtiyozlar tizimi ham joriy etiladi. Soliq imtiyozlarini joriy etish davlatning iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etish vositalaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiyotga monetar usullar orqali ta’sir etish foiz stavkalari, byudjet qarzlari, davlat qarz majburiyatlari ochiq bozoridagi operatsiyalar, muomaladagi pul massasi, valyuta kursi kabi moliyaviy regulyatorlarni o’z ichiga oladi.

Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida davlat iqtisodiyotni tartibga solish ob’ektlari, predmetlari, vosita va usullarini aniq belgilash hamda qo’llash mexanizmini shakllantirishi lozim bo’ladi.