Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi fakulteti

XX asr birinchi va ikkinchi yarmidagi muhojirlikdagi fors adiblar ijodi

Eron adabiyotining katta qismi siyosiy vaziyatlar natijasida keying davrlarda ham muhojirlikda qalam tebratdi va aynan shu davrda zamonaviy Eron adabiyotining turli yangi yo‘nalishlari paydo bo‘ldi. Xususan, ilk romanlar begona yurtlarda paydo bo‘ldi: Zaynalobidin Marog‘aiyning “سیاحت نامه ابراهیم بیک” (“Ibrohimbekning sayohatnomasi”) (1895 yil) Qohira va Istanbulda, A.Tolibovning “مسالک المحسنین” (“Yaxshi kishilarning axloq qoidalari”, 1905) Qohirada chop etildi. XIX-XX asrlarda mamlakat siyosatiga tanqidiy ko‘z bilan qarovchi adiblarnng Eronda o‘z asarlarini chop ettirishini butkul imkoniyati yo‘q edi. Keyinroq esa mashruta inqilobi tig‘izligi, davlat ichidagi siyosiy-ijtimoiy hayotning biroz yumshashi natijasida yozuvchilar o‘z asarlarini Eronda chop ettirishga muvaffat bo‘lishdi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan ularning asarlar mavzusining ko‘lami nihoyatda cheklangan bo‘lib, asosan, siyosatdan, davlat tuzumiga aloqador bo‘lgan mavzulardan holi bo‘lgan asarlargina dunyo yuzini ko‘rdi.

Pahlaviylarning hokimiyat tepasiga kelishi adiblarning mamlakatni tark etishlarini yanada kengaytirdi. Asosan Hindiston va Pokistonda istiqomat qilayotgan yozuvchilar doirasi, Tbilisi, Istanbul, Qohira, Kalkutta kabi Osiyo shaharlaridan endilikda Yevropa davlatlariga qadar kirib bordi. Berlin “کاوه” (“Kove”, 1916 y.) jurnalining nashr qilinish davridan boshlab ziyoli Eronlik muhojirlar qatlamining birikuv markazlaridan biri bo‘lib qolgan edi. Husayn Kozimzoda “ایرانشهر” (“Ironshahr”, 1922 y.) jurnalini chop ettirishdan tashqari, kichkina kitob savdosini yo‘lga qo‘ygan edi va Sodiq Hidoyat, Zabih Behruz kabi adib¬lar¬ning asarlarini nashr etardi. Mushfiq Kozimiyning “تهران مخوف” (“Qo‘rqinchli Tehron”) asari (1921 y.) va Muhammadali Jamolzodalarning “یكی بود یكی نبود” (“Bor ekanda yo‘q ekan”) (1922 y.) to‘plamlari ham aynan Berlinda – muhojirlikda nashr qilindi. Rizoshoh davridagi adabiyotga qo‘yilgan qattiq senzura, Bo‘zo‘rg Alaviyning hibsga olinishi Sodiq Hidoyatning Hindistonga ketishga majbur qildi.

1941–1943 yillarda Eronda barcha ijodkorlar erkin ravishda o‘z asarlarini chop ettirish imkoniyatiga ega edilar va shu yillar oralig‘ida ko‘plab mukammal asarlar dunyo yuzini ko‘rdi. 1949-yilda mamlakatda harbiy diktaturaning o‘rnatilishi yana siyosiy vaziyatning tanglashuviga va buning natijasida adabiy faol qatlam davlat tashqarisiga chiqib ketishga majbur bo‘ldi.bu vaqt mobaynida adabiyot, san’at va ilm-fan rivoji deyarli ko‘zga tashlanmadi. Adabiyot esa asosan cheklangan mavzular asosida yozilgan asarlarva tarjimadan iborat bo‘lib qoldi. Bunday adabiy sust holat 1961-yilda ham davom etdi. 1966-yildan boshlab Muhammad Osemiy Berlinda “کاوه” jurnaliga asos soldi va uning nashr ishlariga boshchilik qildi. Aynan shu jurnalda Eronda ta’qiqlangan Bo‘zo‘rg Alaviyning yangidan-yangi , o‘ziga xos uslubga ega bo‘lgan asarlarini chop etdi. Zamonaviy Eron adabiyotining yorqin vakili B.Alaviy muhojirlikda yashab, darbadarlik va surgundagi hayot haqida yozgani uchun muhojirlik adabiyoti asoschilaridan hisob¬lanadi. Muhojirlikda yashayotgan Eronliklar hayoti va aqliy faoliyati haqida mamlakat ichkarisida turib asarlar yozgan, “اندیشه و هنر” (“Fikr va san’at”) jurnalida ularning hayoti muhokama qilingan, ijodi yoritilgan maqolalar chop ettirgan.

Bulardan tashqari Jamolzoda Yevropada yashab, ijod qildi. Keyinchalik esa Taqi Mudarrisiy, Sodiq Chubak, Ibrohim Guliston va shu kabi boshqamashhur adiblar o‘z xohishlari bilan muhojirlik hayotini tanladilar.

Yuqorida tilga olingan ko‘plab ijodkorlar, xususan, Jamolzoda, sodiq Chubak va boshqalar muhojirlikda yashab, muhojirlikda vafot etdilar.

Eronlik adiblarning bir qismi o‘z asarlarini o‘zi yashayotgan mamlakat tilida yaratganlar. Aksariyat adiblar fransuz tilida ijod qilganlar. Shunday adiblardan biri Istanbulda tug‘ilib, Yevropada tahsil olgan Amina Pokravon bo‘lib, tarixiy mavzuda yozilgan . Xususan, uning 1969-yil Jahongir Afkoriy tomonidan fors tiliga tarjima qilingan Eron tarixi va davlat tuzumini o‘zida aks ettirgan “Og‘o Muhammadxon Qojor” asari shunday asarlar jumlasidandir. Fransuz tilida ijod qilgan adiblardan yana biri Faridun Huvaydo bo‘lib, u o‘z asarlarida sharq va g‘arb hayotini mohirlik bilan solishtirib, xulosalar keltiradi. Huvaydoning asarlaridan o‘sha davrdagi Osiyo va Yevropa davlatlaridagi hayot, ilm-fan va ijtimoiy ahvolning farqlarini ko‘rishimiz mumkin. Faridun Huvaydoning hikoya va romanlari Mustafo Farzona tomonidan 1966-yilda fors tiliga tarjima qilindi. Sirus Rizvoniy qalamiga mansub “امریكا زده ها” (“Amerikaparastlar”) romanida ham davr muammolari bosh mavzu qilib olingan. Ushbu roman 1979 -yilda Rizo Said Husayniy tomonidan fransuz tilidan fors tiliga tarjima qilindi.

Faridun Isfandiyoriy esa ingliz tilida asar yozgan ilk Eroniy adibdir . Faridun Farsoiy, Mas’ud Farzod kabi adiblar ham matbuotda muntazam chop etib kelingan o‘z asarlari bilan 70-yillar adabiy hayotida muhojirlik adabiyotining yorqin vakillari hisoblanganlar.

70-yillarda, islom inqilobi g‘alabasidan keyin minglab Eronliklar o‘z yurtlarini tark etib xorijga chiqib ketdilar. Faridun To‘no‘kebo‘niyning fikricha “ular o‘z mamlakatlarini tark etar ekanlar o‘zlari bilan birga qalb jarohatlari va muammolarini ham olib ketadilar. Ularga esa yana ham og‘irroq musibat – muhojirlik taqdiri qo‘shiladi.” ¹⁶

Islom inqilobidan keyin, 80-yillar va undan keyingi davrda o‘z asarlarini muhojirlikda, ingliz tilida yaratadigan adiblar soni yanada ortib bordi. Shusho Gopi, Taqiy Mudarrisiy, Axtar Narroqiy, Dune Ruf’at, Manuchehr Parvin, Bahman Shu’leru, Majid Aminiy kabi adiblar shunday adiblar jumlasidandir. Shu yillarda ijod etgan adiblar orasida nemis, golland tillarida asarlar yaratgan yozuvchilarni ham ko‘rishimiz mumkin.

Adabiyot olamiga o‘zining “Pish ro‘yi oftob” (“Quyosh bilan yuzma-yuz”,1980), “Oxirin nasle bartar” (“So‘nggi eng yaxshi avlod”, 1987), “Atre yos” (“Siren atri”, 1992) kabi hikoyalari bilan kirib kelgan Germaniyada istiqomat qiluvchi Abbos Ma’rufiy ham muhojirlikdagi hikoyanavislar orasida alohida ahamiyatga ega. Ma’rufiy o‘zi o‘zi yashagan davrning muammolari, og‘riqli nuqtalaridan kelib chiqib fikr yuritadi. uning asarlarida umuminsoniy muammolar juda ta’sirchanlik bilan yoritilgan. Ma’rufiy bashariyatga xos bo‘lgan nafs, hasad singari qabih illatlarni qalamga olar ekan hayotiy misollar bilan mukammal dalillaydi.

Muhojirlikda zamonaviy Eron adabiyotining ajralmas bir qismi vujudga keldi. Bu adiblar chet mamlakatlarga ko‘chib ketishga majbur bo‘lgan yoki o‘z xohish-istaklari bilan muhojirlikda yashashni tanlagan edilar, biroq har ikkala guruhning ildizlari ham Eron hayotidan, madaniyatidan oziqlanib turardi.

Muhojirlik adabiyotining asosiy jarayoni 1996-yillarga kelib yanada o‘sdi, Eron muhojirlari butun dunyo bo‘ylab tarqaldi, kengaydi. Ular maxsus nashriyot markazlari tuzdilar, ko‘plab kitob va jurnallar nashr ettira boshladilar.

Sekin-asta ular orasidan muhojirlikda tug‘ilgan avlod – yosh adiblar yetishib chiqa boshladi va ular o‘zlarining ilk asarlarini begona yurtlarda yaratdilar. Bu asarlar Eronda tug‘ilgan yozuvchilar asarlarisan birmuncha farqlarga ega hisoblanadi. G‘arbning erkinlik shuuri bilan sug‘orilgan, xayolot olamiga hech bir kishan solinmasdan yaratilgan bu ijod namunalari Eron zamonaviy nasrining betakror qismiga aylandi. “O‘tgan yigirma yil mobaynida eksterritorial adabiyot shu darajada ravnaq topdiki, har yili muhojir Eronliklar tomonidan 250 dan ortiq hikoyalar to‘plamlari mamlakatdan tashqaridagi nashriyotlarda mustaqil tarzda chop etiladi.” Eron zamonaviy adabiyoti tarixini o‘rganishda bu turdagi asarlarni chetlab o‘tib bo‘lmaydi, chunki ular zamonaviy Eron adabiyotining salmoqli qismini tashkil etib kelmoqda.¹⁷

Ammo muhojirlikda yaratilgan turli-tuman asarlar 90-yillar o‘rtalarigacha kamdan-kam hollarda mamlakatga kirib keldi. Shu sabab bunday yozuvchilarning adabiy faoliyati haqida ma’lumotlar juda kam edi.

Muhojirlik adabiyotini mavzu jihatidan shoxlari kengayib ketgan daraxtga o‘xshatish mumkin. Asarlarning mavzu jihatdan xilma-xilligi, ularni yozishda turli-tuman maqsadlar qo‘yilganligi ular o‘rtasidagi rang-baranglikni yuzaga keltiradi. Bu daraxtning bir shoxi siyosiy mavzularni ko‘proq yoritib, badiiyat tomonlariga kamroq ahamiyat bersa, ishqiy mazmundagi asarlar esa bu daraxt shoxlaridan boshqasini tashkil qiladi. Yana bir shoxi o‘z da’volari uchun faktlarga asos topish, fosh qilish maqsadida yozadi.

“Biroq muhojirlik adabiyotining eng muhim, asosiy shoxi muhojirlar shaxsiyatining qarama-qarshiligi, o‘tmish bilan uzilib, o‘zga mamlakatda yangitdan hayot boshlash uchun ularning ichki kurashini tasvirlashga qaratilgan sohasi hisoblanadi. Muhojirlik adabiyotining aynan mana shu sohasi Eron matbuotida ham nashr imkoniga ega bo‘ldi.” ¹⁸

G‘arb va boshqa mintaqalarda Eronlik qalam ahlining mavjudligi shu joylarda eng yangi fors nasri va she’riyati bilan tanishtirish harakatini boshladi. Eronlik muhojirlar sa’y-harakatlari bilan Eronlik san’at ahli va adiblarning asarlarini namoyish etish uchun muhit vujudga keldi. Amerika va Yevropa madaniy markazlari, o‘quv yurtlarining e’tibori Eron madaniyatiga qaratildi. Forscha asarlarni chop etish ravnaq topdi.

Shunday qilib, bugungi kunda muhojirlik adabiyoti zamonaviy Eron adabiyotining ajralmas bir qismidir. Zamonaviy muhojirlik adabiyotining eng ko‘zga ko‘ringan vakillari Guli Taraqqiy, Shahrnush Porsipur, Mahshid Amirshohiy, Mahrnush Mazoreiy, Samad Neknom, Rizo Doneshvar, Abbos Ma’rufiy, Mahmud Mas’udiy, Soson Qahramon, Rizo Qosemiy, Zo‘yo Pirzod va boshqa adib va adibalar.

Mazkur bobga xulosa qilar ekanmiz, muhojirlikdagi fors adabiyotining tarixi uzoq davrlarga borib taqalishiga guvoh bo‘lamiz. Umuman muhojirlikdagi fors adabiyotining vujudga kelishiga deyarli hamisha mamlakatdagi siyosiy vaziyat sabab bo‘lgan. Buning ilk ko‘rinishlari Safaviylar hukmronligi davrida kuzatilsa, keyinroq XX asr boshlarida, ya’ni mashrutiyat inqilobi yillariga to‘g‘ri keladi. Bu davrda birinchi bosqichda eron adiblari Hindiston sari yuz tutgan bo‘lsalar, keyingi davrda Eron ziyolilari Fransiya va Germaniyaga chiqib ketishga majbur bo‘ldilar. Muhojirlikning yana bir kata oqimi 1979 yilgi Islom inqilobidan keyin davrga to‘g‘ri keladi. Shu tariqa Erondagi adabiy jarayonlar nafaqat Eronning o‘zida, balki vatan sarhadlaridan chekkalarda ham qizg‘in davom etdi. Muhojir adiblar ijodida turli-tuman siyosiy, ijtimoiy, maishiy mavzular ko‘tarilar, biroq eng yetakchi mavzu yurt qayg‘usi, uning taqdiriga kuyunish, vatan sog‘inchi kabi masalalar turdi.