Toshkеnt davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi fakultеti

3.2. Ko‘lam me’yorini ifodalovchi sifat leksemalar
Predmetning hajmi, oʻlchovi, miqdori kabi koʻlam me’yorini anglatuvchi belgilari وسیع keng,باریک tor, عمیقchuqur, دور uzoq, نزدیک yaqin singari bir qator sifat leksemalar orqali ifodalanadi.

Bitiruv malakaviy ishining mazkur boʻlimida koʻlam me’yorini ifodalovchi ayrim sifat leksemalarning semantik strukturasini va uslubiy xususiyatlarini aniqlashga harakat qilamiz. Koʻlam me’yorini bildiruvchi sifat leksemalar narsa va predmetlarning hajmini ifodalash maqsadida qoʻllanadi.

Badiiy nutq uchun xos boʻlgan xususiyatlardan biri shundaki, ifodalanayotgan fikr bir leksema yordamida emas, balki uning qator ma’nodoshlari, variantlari vositasida ham yuzaga chiqadi. Masalan, بزرگ katta sifat leksemasi keng tushunchaga ega boʻlib, “hajmi, oʻlchami nisbatan ortiq; ulkan” ma‟nolarini bildiradi. Bu sifat leksemalarning

۱. ارجمند، بابا، خداوند، خواجه، رئیس، سر، سرپرست، سرور، شخیص، عالیقدر، کبیر، کلان، محتشم، معظم، مولا، مهتر ≠ بنده، کهتر

خطیر، عظیم، مهیب

۳. تنومند، جسیم، عظیمالجثه، کوهپیکر، گنده

۴. عریض، فراخ، گسترده، گشاد، وسیع ≠ کمعرض

0. 
   ۵. ارشد²²
   

kabi ma’nodoshlari mavjud. Badiiy nutqda “hajmi, oʻlchami nisbatan ortiq” semasini ifoda etish uchun بزرگ katta sifat leksemasining boshqa sifat leksemasining boshqa yuqorida qayd etilgan ma’nodoshlari mahsuldor uslubiy vosita sifatida ishtirok etadi:
هر کدام عقیده داشتند که در این حجره موهبتی عظیم است همهٔ آنان بزانو میافتادند [4: 9]

Har kimki bu hujrada buyuk marhamat borligiga ishonganlar tiz choʻkardilar
فقط این گونه شهرهای عظیم میتوانند از این قبیل نمایشها دهند [1:8]

Faqat shunday katta shaharlar shunday namoyishlar koʻrsata olardilr
Bu misolda “oʻlchami nisbatan ortiq” semasi عظیم sifat leksemasi vositasida ifodalangan boʻlib, u juda kam qoʻllanishi va chegarali ekanligi bilan xarakterlanadi.

Koʻrinadiki, predmet, voqea – hodisalardagi “oʻlchami, hajmi nisbatan ortiq” semasini ifodalashga xizmat qiluvchi sifat leksemalar nisbatan koʻp. Toʻplangan misollar tahlili shuni koʻrsatadiki, predmetning oʻlchami, hajmi nisbatan ortiqligini ifodalashda belgi darajasi kuchli boʻlgan sifat leksemalar keng qoʻllanadi. Bu sifat leksemalar muayyan predmetlarga nisbatan qoʻllanish bilan birga mavhum tushunchali otlarga nisbatan ham qoʻllana oladi.

Yoki بزرگ katta sifat leksemasi mavhum tushunchali otlar bilan yonma – yon kelib, xilma – xil semalarni ifodalashi kuzatiladi:

a) بزرگ sifat leksemasi marosim bildiruvchi soʻzlar bilan yonma – yon keladi;

b) oila soʻzi bilan yonma – yon kelib kishilar sonining mavhum koʻpligini ifodalaydi;

d) bajariladigan ish – harakatning koʻpligini bildirish uchun xizmat qiladi;

e) inson xarakterida turli xil yetishmovchiliklar mavjudligini ifodalash maqsadida ham qoʻllaniladi;

“Oʻlchami, hajmi nisbatan katta boʻlmagan” semali sifat leksemalar ham keng qoʻllanadi. Bunday LSG ga mansub کوچک kichik sifat leksemasi obyektga nisbatan qoʻllanib, “koʻlami, shuhrati u qadar katta boʻlmagan” semasini ham qoʻshimcha tarzda ifodalashga xizmat qiladi:




ونوآ لامبرت، از طرف دوستان و پلیس بنام بنی شناخته میشد، عضو کوچک دنیای زیرزمینی بود [3:38]

Doʻstlari va politsiya orasida Beni nomi bilan mashhur Venva Lombert, yer osti dunyosining kichik a’zosi edi
آن دورها، در ظلمت دوردست، آن نور کوچک زرد رنگ همچنان میدرخشید [4:12]

Uzoqda, zulmat ichida bir kichkina sariq nur charaqlardi
“Hajmi, oʻlchami nisbatan katta boʻlmagan” semasi محقر sifat leksemasi yordamida ham ifodalanadi:
در سمت راست خانه اربابی محقر نیمه خرابی در وسط دهکده کوچکی دیده میشد [1:28]

Oʻng tarafda, qishloq oʻrtasida bir arbobning kichkina xaroba uyi koʻrinib turardi
Shuni ta’kidlash lozimki, محقر sifat leksemasi kichiklik ma’nosini oʻta kuchaytirib, ekspressiv boʻyoqdor qilib koʻrsatadi hamda “juda kichkina, jimit” semalarini ham ifodalaydi.

صغیر sifat leksemasi semantik jihatdan kichiklikni bildirsada, shu ma’noni ifodalovchi mitti, kichik kabi sifat leksemalaridan oʻziga xos ma’no nozikliklariga koʻra farq qiladi. Bu leksema kichiklikdan tashqari yana “bejirim” semalarini ham ifodalaydi.
در مقابل دنیایی، شباهت به یک عالم صغیر دارد [2:9]

Bu dunyo oldida bir kichkina (bejirim) olamdek tuyulardi
صغیر leksemasini qoʻllashda muallifning oʻzi tasvirlayotgan kishiga (koʻproq bolaga) nisbatan ijobiy ekspressiv munosabati ham aniq sezilib turadi:
مهربانی کودکان صغیر، و کسانی است که به دیگران نیاز دارند [1:67 ] ……

Kichkina bolalalar va boshqalarga muhtoj odamlarga mehr….
Koʻlam me’yorini bildiruvchi sifat leksemalar orasida predmetning enini bildirishga xizmat qiluvchi وسیع keng, باریک، تنگtor sifat leksemalari ma’lum bir oraliq masofani ifodalash uchun qoʻllanadi:
در آن اتاقهای وسیع گردش میکرد و میاندیشید، به زودی همه اینها مال من خواهد شد [2:64]

Oʻsha keng xonalarni aylanib chiqar ekan, tez orada bularning barchasi meniki boʻladi deb hayol qilardi
چون در حقیقت پیدا کردن راه برای بیرون آمدن از آن دره تنگ مشکل بود [4:78]

Chunki haqiqatdan ham oʻsha tor daradan chiqish yoʻlini topish qiyin edi
Keltirilgan har ikki misolda وسیع keng va تنگ tor sifat leksemalari tasvirlanayotgan joy – obyektning masofasini ifodalashga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga تنگ tor sifat leksemasi nafaqat masofani ifodalashda, balki intensivlikni ifodalashga ham xizmat qiladi:
من هر چه داستان درباره الفها بشنوم سیر نمیشوم؛ تاریکی تنگ دور و برمان را گرفته [2:49]

Ming bir kecha ertakalarini har qancha eshitmay toʻymasdim, zim-ziyo qorongʻulik atrofimizni qoplab olgan edi
Xullas, koʻlam me’yorini ifodalovchi sifat leksemalar badiiy nutqda predmetlarning hajmi, oʻlchovi, masofani ifodalashda eng mahsuldor uslubiy vositalardan sanaladi.

Mazkur bob boʻyicha quyidagi xulosalarga kelish mumkin: Fors tilida holat bildiruvchi sifat leksemalarni 7 ta ichki LSG larga boʻlib oʻrganish mumkin. Koʻlam me’yorni ifodalovchi sifat leksemalar badiiy matnga uslubiy ma’nolarni yuklashda eng sermahsul sifat soʻzlardan hisoblanadi.

UMUMIY XULOSA

Ushbu bitiruv malakaviy ishimiz soʻngida boblar boʻyicha fikrlarimizni umumlashtirib quyidagi jamlovchi xulosani havola qilishimiz mumkin:

1. 
   Bugungi kunga kelib ekspressivlik tilshunoslikda chuqur oʻrhanilganiga qaramay uning qator aspektlari yetarlicha tadqiq qilinmagan. Mazkur masala yuzasida olib borilgan tadqiqotlar natijasida tilshunoslikda ikki xil yondashuv kuzatiladi: funksional-uslubiy va leksik-semantik. Tilda obrazlilik sifat soʻz turkumi orqali voqelanishi ularning yasalishida morfologik va semantik jarayonlarning bir-biri bilan chambarchas bogʻliqligi bilan belgilanadi. Sifatlar soʻzlovchinig nutq predmetiga nisbatan munosabatini namoyon etish imkoniyati va shu orqali unga oʻziga xos emotsionallik bagʻishlashi ularning butun kontekstning uslubiy xususiyatlariga tas’sir koʻrsatishini belgilaydi.
   
2. 
   Sifatlar struktur jihatdan koʻrilsa, tub sifatlar semantikasi yasama sifatlarga nisbatan koʻchma ma’noni vujudga keltirishda ustunligi ularning muhim ekspressiv imkoniyatini belgilab beradi. Sifatlar ekspressivligi ma'lumotni insonning ichki dunyosidagi ta’m, koʻruv, tinglash kabi usullar orqali “qayta ishlanishi”ni aks ettiradi. Lekin koʻpincha muallif rang, tovush, hid, koʻlam ma’nosini anglatuvchi soʻzlarni birga qoʻllash orqali oʻquvchi idroki doirasini kengaytiradi.
   
3. 
   Til ekspresiyasini yaratishda sifatlar muhim soʻz turkumlaridan biri sanaladi va xususan badiiy matn doirasida turli ma’no ottenkalarini ifodalovchi muhim uslubiy vosita sifatida xizmat qiladi.
   
4. 
   سیاه qora sifati ijobiy yoki salbiy ekspressivlikni ifodalaydi. Ijobiylik semasini ifodalashda bu leksema inson organizmining yuqori qismida joylashgan a’zolar ( موsoch, چشمkoʻz, ابرو qosh)ni tasvirlash maqsadida qoʻllanganda kuzatiladi. Salbiy semada qoʻllanganda munofiqlik, gʻalamislik, gʻiybatchilik, ochkoʻzlik, berahmlik singari sifatlarni koʻrsatishga xizmat qiladi.
   
5. 
   سفید oq sifat leksemasi begʻuborlik, musaffolik, tinchlik ramzi sifatida keng qoʻllanadi. سفید oq sifat leksemasi fors tilida asosan qarilikni, tajribalilikni ifodalashda keng qoʻllanadi. Bunda u موی سفید, ریش سفید kabi birikmalar tarkibida qoʻllanadi.
   
6. 
   سبز yashil sifat leksemasi tiriklikni, hayotni ramziy tasvirlasa,زرد sariq sifat leksemasi, aksincha, ayriliq, firoqning ramziy belgisi sifatida yuzaga chiqadi. زرد sifati آفتاب soʻzi bilan birikib, kun botishi ma’nosini anglatish bilan birga, uning ekspressiv ma’nosi, ya’ni umr yakuni ma’nosi anglashiladi. زرد sifati asosan kasallik, baxtsizlik ma’nolarini anglatib, aksariyat hollarda rangisiz, rangi ochgan, kasal odamni ifodalashda qoʻllanadi. سرخ sifati esa koʻp hollarda زرد sifati anglatgan rangisiz, rangi ochgan ma’noga zid ravishda qoʻllanishi faol. سرخ sifati goʻzallik, sogʻlomlik ma’nolaridan tashqari, gʻazab, uyalish va sharmandalik ma’nosini ham anglatib keladi. Uning goʻzallik timsoli sifatida qoʻllanishi asosiy oʻrinni egallaydi.
   
7. 
   Maza – ta’m bildiruvchi تلخ achchiq va شیرین shirin sifatlari ekspressiv ma’nosida maza – ta’m ma’nosi ikkilamchi oʻringa tushib, asosiy birlamchi ma’nosi ruhiy holat ifodasiga ixtisoslashadi. Bu leksik semantik guruhga oid sifatlar Ijtimoiy jarayondagi mavhum tushunchalar bilan birga qoʻllanilib, yaxshi va yomon ma’nolarini ifodalaydi.
   
8. 
   Kishining yashash darajasi, holatini koʻrsatuvchi bir qator sifat leksemalar mavjud. Ba’zan kishining hayotiy ahvoli toʻgʻridan toʻgʻri emas, balki narsa va predmetlarni tasvirlash orqali ham koʻrsatilishi mumkin: Shuni alohida ta’kidlash joizki, بیچاره sifati kishinig moddiy ahvolini anglatsh bilan bir qatorda, uning holatini ham bildiradi. Baddiy nutqda mazkur sifatning asosan ana shu holatda qoʻllanoshi faolligini kuzatiladi.
   
9. 
   سنگین sifat leksemasi vazn- ogʻirlik bildiruvchi leksik- semantik guruhiga mansub soʻz hisoblansada, koʻchma ma’noda qiyin,chidab boʻlmaydigan, toqat qilib boʻlmaydigan sifat leksemalariga ma’nan yaqin turadi.
   

Umuman olganda, sifat leksemalardan nutq jarayonida, jumladan badiiy matnlarda oʻrinli va oqilona foydalanish uslubiy ta’sirchanlikni oshirish, ma’noni kuchaytirishning muhim vositalaridan biri sanaladi. Davrlar oʻtishi bilan til vositalarining nutqda qoʻllanish imkoniyatlari kengayib borganidek, sifat leksemalar ham yangi okkazional semalari bilan nutqiy ta’sirchanlik doirasini oshiradi.


 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI

1. 
   Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Фармони. / Халқ сўзи, 2017 йил, 8 февраль. – № 28.
   
2. 
   Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2017. – 473 б.
   
3. 
   Abdurahmonov A. Qizil, oq va qora soʻzlarining leksik – semantik xususiyatlari // Oʻzbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar toʻplami ), SamDU asarlari, yangi seriya, 346 – chiqishi, Samarqand: 1978.
   
4. 
   Abdurahmonov I. Baland leksemasi leksik ma’nolarining nutqda qoʻllanuvchanligi // Oʻzbek tili stilistikasi masalalari, ToshDU asarlari, 427 – chiqishi, Toshkent: 1972.
   
5. 
   Yoriyev B. Sifatlarning stilistik xususiyatlari ( M. Shayxzoda she’riyati misolida ) // Oʻzbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar to„plami ), Samarqand: SamDU nashri, 1980.
   
6. 
   Iskandarova Sh. Sifat // Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., Iskandarova Sh., Nabiyeva D. Oʻzbek tilining nazariy grammatikasi ( morfologiya ). – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2001.
   
7. 
   Yoʻldoshev B. Badiiy asar tili va uslubini oʻrganish // Oʻzbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar toʻplami ), Samarqand: SamDU nashri, 1980.
   
8. 
   Karimov S. Oʻzbek tilining badiiy uslubi. – Samarqand: Zarafshon, 1992.
   
9. 
   Mamarajabova Z. Belgi bildiruvchi soʻzlarning stilistik xususiyatlari haqida // Til va adabiyot ta’limi, 2003, 3 – son.
   
10. 
    Mamarajabova Z. Koʻrinish sifatlarining grammatik xususiyatlari // Til va adabiyot ta’limi, 2002, 2- son.
    
11. 
    Mamatov M. Sh. Sifat va otlarning ayrim stilistik xususiyatlari haqida // Oʻzbek tili stilistikasidan kuzatishlar (ilmiy maqolalar toʻplami ), Samarqand: 1983.
    
12. 
    Mirtojiyev M. Oʻzbek tilida polisemiya. – Toshkent: Fan, 1975.
    
13. 
    Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. – Toshkent: Oʻqituvchi, 1993.
    
14. 
    Rahmatullayev Sh., Abdurahmonov I. Hozirgi oʻzbek adabiy tilida koʻlam sifatlari // Oʻzbek tili va adabiyoti, 1972, 3 – son.
    
15. 
    Sodiqova G. Sezgi ifodalovchi sifat sememalari // Oʻzbek tili va adabiyoti, 1977, 3- son.
    
16. 
    Tursunov U., Muxtorov J. Sifat // Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi oʻzbek adabiy tili. – Toshkent: Oʻzbekiston, 1992.
    
17. 
    Qoʻngʻurov R. Sifat stilistikasi // Shomaqsudov A., Rasulov I., Qoʻngʻurov R., Rustamov H. Oʻzbek tili stilistikasi. – Toshkent: Oʻqituvchi, 1983.
    
18. 
    Бабенко Л. Г. Лингвистический анализ художественного произведения / – Е.: Издательство Уральского ун-та, 2000. – 215 с.
    
19. 
    Барлас Л. Г. О категории выразительности и изобразительных средств языка // Русский язык в школе. – 1989. – № 1. – С. 75-80.
    
20. 
    Васильев Л. М „Стилистическое значение”, экспрессивность и эмоциональность как категории семантики: Проблемы функционирования языка и специфики речевых разновидностей / Л. М. Васильев. – Пермь: ПТУ, 1985. – С. 3-8.
    
21. 
    Виноградов В. В. Избранные труды: Лексикология и лексикография / В. В Виноградов. – М.: Наука, 1977. – 312 с.
    
22. 
    Виноградова В. Н. Определения в поэтической речи: Поэтическая грамматика / В. Н. Виноградова. – М.: ООО Издательский центр „Азбуковник”, 2006. – С. 328-375.
    
23. 
    Галкина-Федорук Е.М. Об экспрессивности и эмоциональности в языке / Е.М. Галкина-Федорук // Филологические науки. – 2000. – №2. – С. 48-57.
    
24. 
    Голуб И. Б. Стилистика русского языка / И. Б. Голуб. – М.: Рольф;Айрис-пресс, 1997. – 448 с.
    
25. 
    Донецких Л. И. Реализация эстетических возможностей имен прилагательных в тексте художественных произведений / Л. И. Донецких. – Кишинев: Штиинца, 1980. – 160 с.
    
26. 
    Каражаев Ю. Д. Возникновение и становление языковой экспрессивности: Проблемы экспрессивной стилистики / Ю. Д. Каражаев. – Р-на-Д: РГПИ, 1992. – С. 14-18.
    
27. 
    Кожина М. Н. О языковой и речевой экспрессии и её экстралингвистическом обосновании: Проблемы экспрессивной стилистики / М. Н. Кожина. – Ростов-на-Дону: РГПИ; 1987. – С. 14-17.
    
28. 
    Кожина М. Н. Стилистика русского языка: [учебник] / Кожина М. Н., Руснаева Л. Р., Салимовский В. А. – [2-е издание]. – М.: Флинта; Наука, 2010. – 464 с.
    
29. 
    Маслова В. А. Лингвистический анализ экспрессивности художественного текста: [учебное пособие для студентов вузов] / В. А. Маслова. – Мн.: Высшая школа, 1997. – 156 с.
    
30. 
    Харченко В. К. Разграничение оценочности, образности, экспрессии и эмоциональности в семантике слова / В. К. Харченко // Руский язык в школе. – 1976. – №3. – С. 17 – 20.
    

MANBALAR:

1. 
   تکین حمزه لو. افسون سبز. - تهران،١٣٧١
   
2. 
   مهین توللی. ویولون شکسته. – تهران؛١٣٧٦
   
3. 
   نازی صفوی. دالان بهشت. – تهران، ١٣٧٨ .
   

4. هوشنگ مرادی کرمانی. قصه های مجید. – تهران، ١٣٥٨

1 Геруцкий А. А. Введение в языкознание: [учебное пособие] – [2-е издание]. – Мн.: Тетра Системс, 2003. – C.183.

2 Донецких Л. И. Реализация эстетических возможностей имен прилагательных в тексте художественных произведений – Кишинев: Штиинца, 1980. – C.274.

3 Акимова Г.Н. Конструкции экспрессивного синтаксиса в современном русском языке // Вопросы языкознания. – 1981. – № 6. – С. 114.

4 Павлова Н.М. О соотношении понятий «экспрессивность» и «эмоциональность» и об уточнении их лингвистической сущности // Проблемы стилистики / отв. ред. Т.Г. Хазагеров. – Ростов-на-Дону: Изд-во Рост. ун-та, 1987. – С. 47-51. – С.47.

5 Габбасова Г.З. Средства выражения экспрессивности в татарском литературном языке (на материале имен существительных и прилагательных): автореф. дис. … канд. филол. наук. – Уфа, 2002. – 27 с. – С.9.

6 Балли Ш. Французская стилистика, пер. с франц. М.: Иностр.лит., 196I. 394 с. – С.24.

7 Виноградов В.В. Проблемы русской стилистики. -М.: Высшая школа, 198I. 320 с. – С.244-247.

8 Шмелев Д.Н. Современный русский язык. М.: Просвещение, 1977. - 335 с. –С.53.

9 Степанов Ю.С. Французская стилистика. М.: Высшая школа, 1965. - 354 с. – С.22.

10 Гак В.Г. К проблеме соотношения языка и действительности. Вопр.языкознания, 1972, $5, с. 144-160.

11 Долинин К.А. Стилистика. Л.: Просвещение, 1978. - 344 с. – С.120.

12 Виноградов В.В. Проблемы русской стилистики. - М.: Высшая школа, 198I. 320 с. – С.243.

13 Галкина-Федорук Е.М. Об экспрессивности и эмоциональности в языке // Филологические науки. – 2000. – №2. – С.42.

14 Бабенко Л.Г. Лингвистический анализ художественного произведения – Е.: Издательство Уральского ун-та, 2000. – C.75.

15 Pardayev Z. O‘zbek tilida sifatlarning semantik – uslubiy xususiyatlari. – Samarqand: SamDU nashri, 2007. 36 – 44 – betlar.

16 https:\\dictionary.abadis.ir

17 https:\\dictionary.abadis.ir

18 https:\\dictionary.abadis.ir

19 https:\\dictionary.abadis.ir

20 https:\\dictionary.abadis.ir

21 https:\\dictionary.abadis.ir

22 httpps:\\dictionary.abadis.ir