Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Matn transkripsiyasi
Öŋrä ärtmiš ötdä, bu Čambudivip ulušta Maxaradi atlïğ elig xan bar erti. Ol yemä Maxaradi elig xan ertiŋü uluğ bay barïmlïğ, tsaŋlarï ağïlïqlarï ï tarïğ, ed tawar özä tolu, alp atïm, sülüg küčiŋä tükällig, törttin sïŋar yer orunuğ iymiš basmïš, öküškä ayatmïš ağïrlatmïš, ürük uzatï köni nomča törüčä bašladačï, imärigmä qamağ bodunïn qarasïn ašmïš üklitmiš, qoptïn sïŋar yağïsïz yawlaqsïz erti. Ol antağ osuğluğ čoğluğ yalïŋlïğ küčlüg küsünlüg elig xannïŋ uluğï xatunïnta toğmïš körgäli sewiglig, körklüg meŋizlig üč oğlanï erti. Aŋ ilki uluğï oğlanïnïŋ atï Maxabali erti. ĺkintisi ortun oğlïnïŋ atï Maxadivi erti. Üčünči aŋ kičigi oğlïnïŋ atï Maxasatvi erti.

Bir oğurta, ol elig xan üč oğlanï birlä taštïn tağta arïğta ilinčükä bartï. Qačan anta tegip, ilinču meŋi išin ertürdüktä ötrü, ol üč tigitlär xua čečäk tüš yemiš idigäli atalarï elig begkä ötünüp ayïtïp qaltïlar. Anta munta ïnaru berü yorïyu bir uluğ qamïšlïğ berk arïğqa kirip, ötrü anta tïnğalï olurdïlar. Tïnğalï olurmïšta, aŋ uluğï tigin iki iniläriŋä inčä tep tedi: Ay inilärim, meniŋ bükünki kün ertiŋü qorqum beliŋlägüm kelir. Inčä bolmazun qaltï, bu arïğ sämäk ičintä qadïr yawlaq keyiklär bar bolup, biz yoqadğuluq emgängülük bolmalïm, – tep.

ĺkintisi tigin inčä tep tedi: Ešidü yarlïqazun, ečim-ä, kim meniŋ bu et-özümin isirkägüm idi kelmäz. Tek biziŋä nečükin ersär, amraqlartïn adïrïlğuluq emgäk bolmazun erti, tep qorqar-men, – tep.

Bu sawïğ ešidip, üčünči Maxasatvi tigin iki ečiläriŋä ötrü tep ötünti:

Bu ersär arzilar turğuluq orun-ol,

meniŋ idi qorqïnčïm ayïnčïm yoq.

Öŋi adïrïlmaqlïğ busušum yemä yoq.

ĺnčip et-özümtä tolu ögrünč sewinč toğar,

bulğay erki biz yig adruq buyanïğ, –

tep tedi. Ol ödün bu üč tiginlär öz öz köŋüllärintäki saqïnmïš sawlarïn šözläšip, ötrü örü turup, ol arïğ ičintä taqï ičgärü kirdilär. Anča yorïyu yaŋï enüklämiš bir tiši barsïğ kördilär. Ol ač bars yemä enükläp, yeti kün ertmiš erti. Yeti enükläriŋä egirtip, qawšadïp, ačmaq suwsamaq üzä sïqïlïp, tormïš yawrïmïš sïnmïš et-özläri alaŋurup, küči küsüni üzülüp, unaqaya ölgäli yatur erti.

Ne anï uluğï Maxabali tigin körüp, inčä tep tedi: Ay irinč tiši bars, enüklägäli yeti kün bolmïš. Yeti enükläri iyp, meŋ yumšaq tilägü oq teginč bulmayuqqa, anïn ačmaq suwsamaq emgäk özä sïqïlïp, yanturu yana öz enüklärin yegäli qïlïnur. Muntada kez irinč tïnlïğ bulğay-mu? – tep tedi. Bu sawïğ ešidip, Maxasatvi tigin ötrü ečisi tiginkä: Bu bars negü yeyür, uzatïqï ašï negü-ol? - tep ayïtdï. Ečisi tigin inčä tep kiginč berti:

Barsnïŋ, irbizniŋ, manunuŋ, arslannïŋ,

böriniŋ, tilkünüŋ ašï ersär

yalaŋuz yïndam isig et qan erür.

Muntada adïn taqï öŋi aš ičgü yoq.

Kim bu alaŋurmïš ač barsïğ tirgürgülük, -

tep tedi. Bu sawïğ ešidip, ötrü ikintisi Maxadivi tigin uqunčsuzïn inčä tep tedi: Bu muntağ osuğluğ törümiš küčsirämiš alaŋurmïš ač bars ačmaq suwsamaq emgäkin ertiŋü sïqïlïp, unaqaya ölgäli turur. Biznitä adïn kim bolğay muŋa yarağlïğ, aš ičgü belgürtdäči, bu irinč tïnlïğ üčün et-özüg titip, munuŋ isig özin ulağalï udačï? – tep tedi. Uluğï tigin bu sawïğ ešidip, yana ortun inisiŋä: Ay inim, alp titgülük tawar alp iš näŋ inčip isig öztä artmaz, – tep tedi. Bu sawnïŋ basa soŋïnta, Maxasatwi tigin inčä tep tedi: Ay ečilärim-ä, biz qamağun amtï isig özümüzkä et-özümüzkä ertiŋü ilinmiš yapšïnmïš-biz. Inčip yana adïnağuqa asïğ tusu qïlğalï bilgä biliglig yaruq közümüz yoq bolur erki, yemä antağ birär uluğ yarlïqančučï köŋüllüg qutluğ yalaŋuqlar ürük uzatï öz et-özlärin titip ïdalap, tïnlïğlarqa asïğ tusu qïlurlar, – tep tedi.

Közi Bu munča sawïğ ečiläriŋä sözläp, ötrü kentü köŋülintä inčä tep saqïntï: Qaltï bu meniŋ et-özüm yüz miŋ azunlartïn berü yoqsuz asïğsïz nečä nečä yirüdi artatï. Näŋ yemä ädligsiz bolup, ne ersär, asïğqa tusuqa kirmädi. Nečükin bükünki küntä munï-teg kergäklig išlätgülük yuŋlağuluq orun tapïp, bu muntağ yïdïğ kergäksiz et-özümin sïtmïš kemišmiš yiŋ yar-teg titip ïdalap, bu irinč yarlïğ ač barsqa negülüg umuğ ïnağ bolmaz-men, – tep munčulayu saqïnïp, ečiläri birlä sözläšgülük kezigin tizigin ertdürüp, ol bars özä öŋin yarlïqančučï köŋül turğurup, irinčkädilär tsuyurqadïlar. Inčip olarnïŋ arasïnta ağladï. Taqï Maxasatvi tigin ol barsnïŋ ačïn toruğïn emgäkin tolğaqïn titrü körüp, tegrä tegzinip, közin idi andïrän kitärü umatïn, ür kič titrü körü turup, ötrü qodup, öŋi yorïp bardïlar. Ötrü ol ödün Maxasatvi bodisatv yorïyu, inčä tep saqïntï: Čaq amtï maŋa oğrayu et-özümin titgülük ïdalağuluq öd qolu suqa kelti. Ne üčün tep tesär kim:

Men ilkisizdin berü bu yïdïğ sarsïğ qanlïğ yiriŋlig

sewgüsüz taplağusuz yarsïnčïğ et-özkä inčip ïnandïm.

Aš ičgü, ton kedim, orun töšäk, at yaŋa, qaŋlï kölük,

erdini yinčü, ed tawar özä tapïndïm.

Artamaq bozulmaq törülüg üčün

ürük uzatï artadï bozuldï.

Neŋ yemä bu et-özüg küyü küzätü

ayayu tutup artatmağalï idi umadïm.

Nečä ked uzanïp igidtim ersär yemä

qaltï yawlaq yağï törüsinčä,

yanturu mini kemišü utup

sewinčsiz utlïsïz qïltï meniŋ küčümin.

Anïn inčä bilmiš kergäk: Et-öz ersär, beksiz meŋüsüz titir. Özkä yanturu asïğsïzï özä yawlaq yağï-teg qorqïnčïğ erür. Yarsïnčïğ kirligi özä tutsar, arïğsïzlïğ qïğ yükmäk titir. Anï üčün amtï men bukünki küntä bu et-özümin yuŋlap, muŋadïnčïğ uluğ iš ködüg qïlayïn. Sansarlïğ taluy ögüz ičintä tar kemi bolayïn. Toğmaq ölmäklig tegzinčdin tašqaru tartïp üntüräyin, – tep saqïntï. Yenä ök inčä tep saqïntï: Abam bir-ök, bu et-özümin titsär men, ötrü ülgüsüz sansïz mün qadağlarïğ qartïğ bezig yiriŋig qanïğ igig ağrïğïğ qorqïnčïğ aymančïğ barčanï titmiš ïdalamïš bolur-men. Taqï yemä bu et-öz ersär, altï qïrq türlüg arïğsïzlarïn tolu, suw üzäki kergü-teg beksiz yarpsïz, qamağ qurtlarnïŋ qoŋuzlarnïŋ tirgini, qannïŋ yiriŋniŋ ornağï, siŋirin tamïrïn yörgälmiš, süŋüklär uluğï, özä tutušmïš ertiŋü yirinčig yarsïnčïğ erür. Anï üčün tegimlig ol amtï maŋa bu et-özümin titip ïdalap, üzäliksiz üstünki yig abamuluğ meŋü nïrvanïğ tilägülük, busuš saqïnč emgäk tolğaqïğ birtäm tarqarğuluq, toğmaq ölmäklig tägzinčig amïrtğurğuluq, nïzvanïliğ ilišig üzgülük, dian bilgä biliglig küčüg küčländürgülük tolu tükäl bïšrunmaqlïğ edgüg egsüksüz bütürgülük, yüz buyanlïğ itigin itingülük, tolu tükäl bilgä biligig tüpkärgülük, alqu burxanlar özä ögütmiš ïduq nomluğ et-özüg tanuqlağuluq, qamağ beš azun tïnlïğlar oğlanïn nom bušïlïğ meŋi özä meŋilätgülük, – tep munčulayu adïra ödürä saqïnïp, ötrü Maxasatvi tigin yeti qïnïğ tölügtä turup, uluğ bedük küsüškä inip, uluğ yarlïqančučï köŋül turğurup, köŋülin kögüzin yağčïrdïp, ol iki ečilärin köŋülkärip, nečükin ersär tuysar oŋarsar, ötrü: Ürküp beliŋläp tïdïğ ada qïlïp, küsämiš küsüšümin qandurmağay, – tep bügünüp, ötrü iki ečiläriŋa: Azqïa öŋrä yorïyu turzunlar, men una basa yitdim, – tep ötünüp, ečilärin ïdïp, Maxasatvi tigin kentü özi yanturu yana ol arïğqa kirip, ač bars üskintä tegip, terkin tawratï tonïn sučulup qamïš butïqï üzä asïp, inčä tep, bek qatïğ saw sözlädi:

Men amtï tolp sansartaqï tïnlïğlar üčün

üzäliksiz üstünki yig burxan qutï küsüšin,

tebränčsiz yayïlmaqsïz uluğ yarlïqančučï köŋül turğurup,

bu meniŋ sewär amraq et-özümin titär-men, ïdalayur-men.

Bozulmaqsïz čolmaqsïz burxan qutïn tiläyür-men,

kim qamağ bilgälärkä sewgülük taplağuluq.

Üč oğuš yirtinčüdäki emgäklig taluytaqï tïnlïğlarïğ

örü tartïp ozğurup, inč meŋilig qïlayïn, –

tep tedi. Ol ödün tigin munča saw sözläp, ol ač bars üskintä suna yatdï.

Mazmuni
Burun o‘tgan zamonda, bu Chambudivip o‘lkasida Maxaradi otli elig xon bor edi. O‘sha Maxaradi elig xon behad ulug‘, boy-badavlat, omboru xazinalari don-dun, mol-mulkka to‘la, alpu mergan, kuchli cherikka ega, to‘rt tomondagi yerni o‘ziga bo‘ysundirgan, ko‘pning hurmatini qozongan, azaldan adolatli siyosat yuritgan, bo‘ysungan barcha ellarning xalqini ko‘paytirgan, yon-veri butunlay yovsiz-yovuzsiz edi. O‘sha tadbirli-cho‘g‘li, shon-shavkatli elig xonning katta xotinidan tug‘ilgan ko‘rkli-suyukli, istarasi issiq uch o‘g‘loni bo‘lar edi. Eng katta – to‘ng‘ich o‘g‘lonining oti Maxabali edi. Ikkinchi – o‘rtancha o‘g‘lining oti Maxadivi edi. Uchinchi – eng kichik o‘g‘lining oti Maxasatvi edi.

Kunlarning birida o‘sha elig xon uch o‘g‘loni bilan tashqariga tog‘u soyda sayr qilgani bordi. U yerga borganlarida, dam olib nafas rostlaganlaridan keyin o‘sha uch tigin (shahzoda) gulu chechak, meva-cheva terib kelgali otalari elig bekdan o‘tinib izn so‘rdilar. Ular u yon-bu yon yurib katta, bir qamishli berk ariqqa kirib, o‘sha yerda tin olgani o‘tirdilar. Dam olib o‘tirganlarida eng katta tigin ikki inisiga shunday deb aytdi: “Ey inilarim, mening bugun juda qo‘rqqim, vahmim kelyapti. Shunday bo‘lmasin ishqilib [ya’ni: aytganlarim o‘ngidan kelmasin]. Tag‘in bu ariq-chakalak ichidan ashaddiy yovuz hayvonlar chiqib, biz yo‘qotg‘uliq, zahmatga qolg‘uliq bo‘lmaylik”, – deb.

Ikkinchi tigin shunday deb aytdi: “(Yaratgan ohimizni) eshitib, O‘zi yorlaqasin. Akam-a, mening bu et-o‘zim(jismim)ni asragim kelmaydi-kim, faqat bizga nima bo‘lsa-da, qadrdonlardan ayrilg‘uliq musibat bo‘lmasa edi, deb qo‘rqarman”, – deb.

Bu so‘zlarni eshitib, uchinchi tigin ikki akasiga shunday deb o‘tindi:

“Bu yer azizlar turadigan [ya’ni: azizlar o‘tgan] yerdir,

Mening sira qo‘rqinchim, xavotirim yo‘q.

O‘zga ayrilmoqliq tashvishim ham yo‘q.

Shunday qilib, et-o‘zimda to‘la shodligu sevinch tug‘ilayotir,

Topg‘aymiz chamasi biz yaxshi, ayri ne’matni”, –

deb aytdi. O‘sha chog‘da bu uch tigin o‘z vujudu ko‘ngillaridagi o‘ylagan o‘ylarini so‘zlashib, keyin o‘rinlaridan turib, o‘sha ariqning ichkarisiga qarab yurdilar. Shunday yurib, yangi enuklagan (bolalagan) bir tishi barsni ko‘rdilar. O‘sha och bars yangi enuklagan, (bunga) yetti kun bo‘lgan edi. Yetti enukini bag‘riga bosib, ochiqmoq, suvsamoqliqdan siqilib, holdan toygan, siniqqan, et-o‘zlari bo‘shashib, kuch-quvvati uzilib, o‘lasi bo‘lib yotar edi.

Taajjubdan uni og‘a-inilarning ulug‘i Maxabali tigin ko‘rib, shunday deb aytdi: “Ey bechora tishi bars, enuklaganiga yetti kun bo‘libdi. Yetti enuklari yumshoqqina yemishga o‘xshaydi, tishi bars esa bunga jazm qilolmay, ochiqish, suvsash azobidan siqilib, qayta-qayta o‘z enuklarini yeyishga urinyapti. Bundan ham ortiq bechorahol jonivor topilurmi?” – deb aytdi. Bu gapni eshitib, Maxasatvi tigin keyin akasi tiginga: “Bu bars nima yeydi, yoqtirgan ovqati nima turur?” – deb aytdi. Akasi tigin shunday deb javob berdi:

“Barsning, ilvirsning, manuning, arslonning,

bo‘rining, tulkining ovqati esa,

yakka-yolg‘iz issiq et va qon erur.

Bundan boshqa yana o‘zga osh-ichgu yo‘q-

kim, bu holdan toygan och barsni tiriltirgulik”, –

deb aytdi. Bu so‘zni eshitib, ikkinchisi Maxadivi tigin ixtiyorsiz shunday deb aytdi: “Bu yo‘sunda yaratilmish, kuchsiramish, holdan toygan och bars ochqamoq, suvsamoq azobidan g‘oyat qiynalib ana-mana o‘lgali turur. Bizdan boshqa kim borki, bunga yaroqli osh-suv topib beruvchi, bu bechora jonivor uchun tanasini fido qilib, buning issiq jonini uzaytirishni uddalaydigan?” – deb aytdi. Ulug‘ tigin bu so‘zni eshitib, qayta o‘rtancha inisiga: “Ey inim, sahiylik (molni mardona ulashish) botirning ishi, Nima bo‘lganda ham issiq jondan kechib bo‘lmaydi”, – deb aytdi. Bu so‘zning so‘ngida, Maxasatvi tigin shunday deb aytdi: “Ey akalarim-a, biz hammamiz issiq jonimizga, jasadimizga g‘oyat bog‘lanib qolganmiz. Shunday qilib, qayta biron jonzodga foyda yetkazgali dono fikr, ko‘rar ko‘zimiz yo‘q, xolbuki, andog‘ biror ulug‘, mehribon ko‘ngilli, qutli odamlar azaldan o‘z jasadlarini fido qilib, jonzodlarga foyda keltiradilar”, – deb aytdi.

Bu gaplarni akalariga so‘zlab, keyin o‘z ko‘nglida shunday deb o‘yladi: “Axir bu mening et-o‘zim yuz ming zamonlardan beri foydasiz necha-necha chiridi. Hech-da etli bo‘lmay, qanday bo‘lsa ham, foydaga, manfaatga yaramadi. Qanday qilib, bugungi kunda bunday kerakli, ishlatadigan, foydalanadigan o‘rnini topib, bu xildagi chirkin, keraksiz et-o‘zimni, qoqilgan, tashlangan, manqayu tupukday, fido qilib, qurbon qilib, tashlab, bu bechora, nochor, och barsga qanday qilib haloskoru panoh bo‘lmayman”, – deb shu tarzda o‘ylab, akalari bilan so‘zlashgulik jasoratini, qo‘rqinchini tiyib, o‘sha bars tepasida o‘zgacha mehrlari uyg‘onib, afsuslandilar, achindilar. Shunday qilib, ularning orasida yig‘ladi. Yana Maxasatvi tigin o‘sha barsning ochligini, oriqligini, emgagini, azobini aniq ko‘rib, yoniga yaqinlashib, ko‘zini undan uza olmay, anchagacha tikilib qarab qoldilar, so‘ngra boshqa tomon yurib ketdilar. So‘ngra o‘sha paytda Maxasatvi bo‘disatv ketayotib, shunday deb o‘yladi: “Shu chog‘da menga yuzlanib, et-o‘zimni, issiq jonimni fido qiladigan, qurbon qiladigan vaqt to‘qnash keldi. Nima uchun desa-kim:

Men almisoqdan beri bu chirik, sassiq qonli, yiringli,

mehrsiz, mardud, jirkanch jasadga shunchalik inondim.

Osh-ichgu, kiyim-kechak, o‘rin-to‘shak, otu fil, aravayu ulov,

duru javohir, mol-mulkka topindim.

Aynimoq, buzulmoq qonuni tufayli

azal-azaldan aynidi, buzuldi.

Hech-da bu et-o‘zni kuyib, asrab

avaylab saqlab aynitmaslikni uddalay olmadim.

Har qancha qattiq qonib tarbiyalasam ham

qoldi yovuz dushman rusmini tutib,

qayta meni tark etib, qovushib,

sevinchsiz bebahra qildi mening kuchimni.

Uning bilan shunday bilmish kerak: “Et-o‘z mavjud bo‘lsa, beqaroru, o‘tkinchi turur. Jonga yana foydasizlig‘i uzra yovuz dushmanday qo‘rqinchli erur. Jirkanch, kirligi, nopokligi bilan, axlat hosilasini ajratadi. Shuning uchun men bugungi kunda bu et-o‘zimni fido qilib, ajoyib, ulug‘ amalni qilayin. Sansar dengizu daryosi ichida sol-kema bo‘layin. Tug‘ulmoq, o‘lmaklik taqdiridan tashqariga tortib chiqarayin”, – deb o‘yladi. Yanayoq, shunday deb o‘yladi: “Agar birgina bu et-o‘zimni qurbon qilsam, keyin son-sanoqsiz gunohlarni, shishniyu bezni, yiringu qonni, dardu og‘riqni, qo‘rqinchni, xavfni – barchasini qurbon qilgan, tark etgan bo‘lurmen. Tag‘in-da bu et-o‘z mavjud bo‘lsa, o‘ttiz olti xil nopokliklar bilan to‘la, suv yuzidagi ko‘pikday beqaroru omonat, barcha qurtlarning, qo‘ng‘izlarning to‘planadigan joyi, qonning, yiringning o‘rnashadigan yeri; pay bilan, tomir bilan chirmalgan suyaklar bo‘g‘in orqali tutashgan. Shuning uchun menga tegishli bu et-o‘zimni qurbon qilib, benuqson oliy ezgu Abamulug‘ abadiy nirvanni tilagulik, diltangligu parishonxotirlik, mehnat va tashvishni bir yo‘la tarqatish, tug‘moq-o‘lmaklik qismatini ta’sirsizlantirish, nafsoniy aloqani uzgulik, ruhiyatning bilim kuchini kuchlantirgulik, to‘la tugallikka erishish, ezgulikni o‘ksigsiz bitirgulik, yuz yorug‘lik harakatini qilishlik, tugallik ilmining tubiga yetishlik, hamma burxonlar qoshida madh etilgan muqaddas shar’iy et-o‘zni shohid qilishlik, butun besh olam jonivorlarining avlodini shari’at zakoti yo‘rig‘ida ko‘rsatgulik”, – deb shunday ayirib-saralab o‘ylab, so‘ngra Maxasatvi tigin o‘tkir hayajon bilan turib, ulug‘ orzularga cho‘mib, ko‘ngliyu ko‘ksi ravshanlashib, o‘sha ikki akasini ko‘ngliga solib, har holda ular ham anglasalaru, o‘ngarsalar (deb o‘yladi). So‘ngra hurkib, xavfsirab, qarshilik qilib: “tilagan orzumni qondirmaydi”, – deb o‘ziga kelib, so‘ngra ikki akasiga ozgina oldinga yurib tursinlar, men yuraverib juda toliqdim, deya o‘tinib, akalarini jo‘natib, Maxasatvi tigin o‘zi orqaga qaytib, o‘sha ariqqa kirib, och barsning tepasiga borib, shoshila kiyimlarini egilgan qamish butog‘iga osib, shunday deb, (ko‘ngil tubida) qattiq saqlanayotgan so‘zlarini so‘zladi [ya’ni: niyatlarini aytdi; duo qildi, duosini so‘zladi]:

“Men endi to‘lib, sansardagi jonivorlar uchun

eng oliy ezgu burxon xohish-irodasini,

har xil xayollarga berilmay, ulug‘ yorlaqag‘uchi ko‘ngil berib,

bu mening suyukli-qadrdon et-o‘zimni fido qilaman, qurbon qilaman.

Buzilmas mustahkam burxon qutini [saodatini] tilayman-

kim, (u) barcha donolarga sevikli, maqbul(dir).

Uch nav o‘rinda mavjud bo‘lgan, emgak dengizidagi (g‘arq bo‘layotgan) jonzodlarni yuqori tortib, xalos qilib, tinchlantirayin”, – deb aytdi. O‘sha chog‘da tigin shunday so‘zlarni aytib, o‘sha och bars oldiga uzala yotdi.

“OG‘A-INI TIGINLAR QISSASI”DAN

(Gabain 1950, 283–285)