Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Til tarixining “Eski o‘zbek adabiy tili” bosqichi.

XV–XVI asrlarda O‘rta va Markaziy Osiyoda til vaziyati. Temuriylar davlatida davlat tili va rasmiy yozuv masalalari (uyg‘ur va arab alifbolari). Mavlono Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy singari adiblarning adabiy til taraqqiyotiga qo‘shgan ulushi. Turkiy tilning yuksalishida Alisher Navoiyning xizmatlari. Navoiyning “Muhokamatu-l-lug‘atayn” asari va uning tahlili. Husayn Boyqaro, Zahiriddin Bobur, Muhammad Solih, Muhammad Shayboniyxonning adabiy til tarixidagi xizmatlari.

Eski o‘zbek tili(“chig‘atoy turkiysi”)ning fonetik xususiyatlari. Unlilar tizimi (a, ä, e, ā, ï, i, u, ü, o, ö). Ularning ochiqlamasi. Hozirgi o‘zbek tilidagi ā tovushining tarixiga doir. Klassik o‘zbek tilida singarmonizm. Singarmonizm – eski o‘zbek tilining temir qonuni sifatida. Undoshlar tizimi. Eski o‘zbek tilida undoshlar tizimida yuz bergan o‘zgarishlar.

Ot va uning kategoriyalari. Ko‘plik, forsiy va arabiy ko‘plik shakllari. Egalik. Kelishik qo‘shimchalari. Sifat va uning muhim belgilari. Son va uning belgilari. Olmoshlar. Eski o‘zbek tilida fe’l va uning shakllari. Yordamchi so‘zlar.

Eski o‘zbek tilida gap va uning muhim belgilari. Klassik matnlarda gaplarni ajratish o‘lchovlari. Sodda gap. Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari. Gap bo‘laklari: aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol.

Qo‘shma gaplar va ularning turlari: bog‘lovchili va bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gap, ergashgan qo‘shma gap. Ergash gapning bosh gapga birikish usullari. -kim, čun bog‘lovchili ergashgan qo‘shma gaplar. Ko‘chirma gap. Arab va fors tillariga xos ayrim sintaktik-grammatik formalarning turkiy matnga, turkiy gap qurilishiga ta’siri masalasi. Eski o‘zbek tilida matn uslubi. Uning o‘ziga xos belgilari. Gapdagi leksik, morfologik, sintaktik munosabatlarning, gap qurilishining matn uslubiga ta’siri masalasi. O‘zbek mumtoz she’riyati uslubi. Nasriy asarlar uslubi. Maktublar va ularning uslubi.

O‘zbek adabiy tilining XVII–XIX asrlardagi taraqqiyoti.

Abulg‘oziy Bahodirxon, Turdi Farog‘iy, Boborahim Mashrab, Xuvaydo, Shermuhammad Munis, Muhammad Sharif Gulxaniy, Amiriy, Jahon otin – Uvaysiy, Muhammadrizo Erniyozbek o‘g‘li Ogahiy, Muhammad Aminxo‘ja Muqimiy, Zokirjon Xolmuhammad o‘g‘li Furqat singari adiblarning adabiy til taraqqiyotidagi xizmatlari.

Turkiy tillar tarixi, o‘zbek adabiy tili tarixini o‘rganish sohasida turkshunoslik va tilshunoslik oldida turgan vazifalar.