Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
Til tarixining “Qadimgi turkiy adabiy til” bosqichi. 
Ilk  o‘rta  asrlarda  Markaziy  Osiyoda  kechgan  etnik  jarayon.  Til 
va etnos. Ko‘k turk xoqonliqlari, uyg‘ur xoqonlig‘i va davlatlarida til 
vaziyati. 
Ko‘k  turklarda  yozuv  madaniyati.  Ko‘k  turk  yozuvi  – 
bobolarimizning  ulug‘  kashfiyotidir.  Ko‘k  turk  yozuvi  yodgorliklari 
– turkiy yozma adabiy tilning eng eski naunalari sifatida. To‘nyuquq, 
Yo‘llug‘  tigin  singari  tarixchi  va  adiblarning  adabiy  til  ravnaqiga 
qo‘shgan ulushi. Yozma uslublar va ularning yuzaga kelishi. 
Uyg‘ur yozuvi va uning tarixi. Uyg‘ur yozuvi yodgorliklari – til 
tarixining  manbalari  sifatida.  Uyg‘ur  yozuvidagi  qadimgi  turkiy  til 

---

 
360
davriga  tegishli  diniy-falsafiy  va  badiiy  asarlar.  Ko‘k  tangri  diniy 
tasavvurlari ta’sirida  yaratilgan asarlar. Buddizm ta’sirida yaratilgan 
asarlar.  Sanskrit,  tohar,  xitoy,  sug‘d  tillaridan  qadimgi  turkiy  tilga 
o‘girilgan  diniy-falsafiy  yodgorliklar.  Moniylik  muhitida  yaratilgan 
turkiy asarlar.  
Qadimgi  turkiy  tilning  fonetik  xususiyatlari.  Unlilar  tizimi. 
Turkiy singarmonizm – yodgorliklar tilining temir qonuni. Undoshlar 
tizimi. Fonetik hodisalar.  
Morfemika.  So‘zning  morfem  qurilishida  tarixiylik.  So‘z 
yasalishi. Qadimgi turkiy tilda amal qilgan so‘z yasash yo‘llari.  
So‘z  turkumlari.  Ot  va  uning  kategoriyalari.  Ko‘plik.  Egalik. 
Kelishik kategoriyasi. Unutilgan kelishik qo‘shimchalarining hozirgi 
o‘zbek tilidagi qoldiqlari. Otlarda jins. Otlarning yasalishi.  
Sifat va uning muhim belgilari. Sifatlarning yasalishi.  
Son.  Sanoq  sonlar.  Sonning  darajalari:  birliklar,  o‘nliklar, 
yuzliklar,  mingliklar.  Qadimgi  turkiy  tilda  ikki  xonali  sonlar. Tartib 
sonlar. Qadimgi turkiy tilda yasama sonlar.  
Olmosh va uning turlari.  
Fe’l  va  uning  kategoriyalari.  Fe’lning  sifatdosh  formalari, 
ularning  yasalishi.  Ravishdosh.  Masdar  alomati.  Fe’lning  buyruq 
shakli.  Bo‘lishsizlik.  Fe’llarda  shaxs-son  ko‘rsatkichi.  Shart 
ko‘rsatkichi. Fe’l nisbatlari. O‘tgan zamon fe’li. Hozirgi zamon fe’li. 
Kelasi zamon fe’li. Fe’llarning yasalishi.  
Ravish  va  uning  turlari.  Ravishlarning  yasalishi.  Yordamchi 
so‘zlar.  Qadimgi  turkiy  tilda  qo‘llangan  bog‘lovchilar.  Ko‘makchi 
so‘zlar. Yuklamalar. Qadimgi turkiy tilning sintaktik qurilishi. 
So‘z birikmasi: otli va fe’lli birikmalar. 
Sodda  gap  va  uning  turlari.  Gapning  ifoda  maqsadiga  ko‘ra 
turlari.  Gap  bo‘laklari:  aniqlovchi,  to‘ldiruvchi,  hol.  Gapning 
uyushiq  bo‘laklari.  Qo‘shma  gaplar  va  ularning  turlari:  bog‘lovchili 
va  bog‘lovchisiz  bog‘langan  qo‘shma  gap,  ergashgan  qo‘shma  gap. 
Bir necha ergash gapli qo‘shma gap. Ko‘chirma gap. 
   
 Til tarixining “Eski turkiy adabiy til” bosqichi. 
XI–XIV  asrlarda  O‘rta  va  Markaziy  Osiyoda  til  vaziyati. 
Qoraxoniylar  davrida  turkiy  adabiy  til.  Mo‘g‘ullar  istelosi  davrida 
turkiy  til.  Chingiziylar  tasarrufidagi  davlatlarda  turkiy  tilning 
mavqei. Oltin O‘rda davlatida, Chig‘atoy ellarida davlat tili masalasi.  

---

 
361
Eski  turkiy  adabiy  tilning  yozma  yodgorliklari.  Eski  turkiy  til 
davrida  yozuv.  Arab  alifbosi  negizida  shakllangan  turkiy  yozuv. 
Uyg‘ur  va  arab  youvlarining  parallel  qo‘llaniluvi  –  hayotning 
ijtimoiy-siyosiy, madaniy taqazosi sifatida.  
Mahmud  Koshg‘ariy  va  uning  turkshunoslik,  xususan, 
tilshunoslik  sohasidagi  ishlari.  “Devonu  lug‘atit  turk”  –  turkiy  tillar 
tarixini o‘rganishda muhim manba. 
Turkiy  adabiy  til  taraqqiyotida  Yusuf  Xos  Hojib,  Adib  Ahmad 
Yugnakiy singari adiblarning xizmatlari.  
Turkiy ellarda mo‘g‘ullar istelosidan keyingi ko‘tarilish. XIII  va 
XIV asrlarda turkiy tilda yaratilgan yozma yodgorliklar.   
Eski  turkiy  til  yodgorliklarining  fonetik  tizimi.  “Birlamchi” 
cho‘ziq  unlilar  masalasi.  Turkiy  til  fonetik  tizimida  yuz  bergan 
o‘zgarishlar, fonetik hodisalar. 
Turkiy tilning grammatik qurilishida yuz bergan o‘zgarishlar. Ot 
va uning kategoriyalari, sifat, son, olmosh turkumlarining o‘ziga xos 
belgilari. Fe’l va uning shakllari. Ravish. Yordamchi so‘zlar.