Toshkent davlat sharqshunoslik instituti jahon siyosati tarix va falsafa fakulteti markaziy osiyo xalqlari tarixi kafedrasi

Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz mustaqillikni qo’lga kiritganidan so’ng yurtimiz tarixini o’rganishga bo’lgan qiziqish ortdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov o’zining “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” nomli asarida “o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa o’zlikni anglash mumkin emas. Davlatimiz, millatimizning haqqoniy ilmiy tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g’oyat muhim va dolzarb masalaga aylanishi lozim” degan edi. Shu munosabat bilan birga dinga bo’lgan e’tibor oshdi. Prezidentimiz aytganidek: “Agar mendan nega milliy qadriyatlarimiz shuncha zamonlar osha bezavol yashab kelayapti, deb so’rashsa, men ang avvalo bu-muqaddas dinimiz deb javob bergan bo’lar edim. Toki har bir vatandoshim, ayniqsa, yoshlar faqat islom dini haqida emas, umuman, dunyodagi mavjud dinlar, ularning tarixi, moxiyati haqida tasavvurga ega bo’lsin”³.

Har bir millat, xalq o’z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Bu - tabiiy hol. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini, diniy etiqodlarini, o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi⁴. Zero, o’z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo’q. Bu haqiqat kishilik tarixida ko’p bora o’z isbotini topgan⁵.

Mazkur jarayonda O’zbek davlatchiligi tarixini o’rganish, uni xolisona tahlil etish muhim omillardan biri hisoblanadi. “... o’zbek tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasi..... davlatchiligimizni ilmiy nuqtai-nazardan asoslangan tarixini yaratishdir” - deb ta’kidlaydi davlatimiz rahbari⁶.

O’zbekiston tarixiga yangicha yondashib, uni asl manbalarga tayangan holda o’rganish va haqqoniy yoritish masalasi O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov asarlarida to’laqonli tarzda o’z ifodasini topgan⁷. Mazkur yo’nalishdagi vazifalar qadimgi shaharlar tarixini tadqiq etish tarix fanining dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Butun O‘rta Osiyo moddiy va ma'naviy madaniyatining beshigi Xorazm vohasi va u yerda yashagan turkiy elatlar bo‘lgan, shulardan o‘zbek elati tashkil topgan.

I.A.Karimov juda o‘rinli qayd qilganidek, “Xorazm davlati tarixini biz 2700 yillik tarix deb bilamiz”. Xorazmda o‘troq hayot undan ham birmuncha oldin yuzaga kelgan, davlat uning mahsuli tarzida tashkil topgan. Bu haqda bundan tahminan 3 ming yil avval yaratilgan “Avesto”ning qo‘lyozmasi binobarin yozma tarixning ilk debochasi ishonchli dalolat bergan. “Bu nodir kitob, deb yozgan edilar, I.A.Karimov, bundan XXX asrlar muqaddam ikki daryo oralig‘ida mana shu muqaddas zamin umrguzorlik qilgan ajdodlarimizni biz avlodlarga qoldirgan ma'naviy, tarixiy merosidir”. Yurtboshimiz “Avesto” Xorazmdek qadimiy o‘lkada buyuk davlat, boy ma'naviyat qimmatli madaniyat bolganligini hech kim inkor eta olmasligini ham ta'kidlagan. Shunday ekan, Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto” va Zardushtiyliknining o’zini paydo bo’lishida qandaydir ehtiyoj mavjud bo’lgan ya’ni davlat mavjud bo’lgan degan xulosani chiqaramiz.

Xo’sh bu mavzuning, zardushtiylik va jahon dinlarining o’rganishning dolzarbligi nimada? Men mavzuni o’rganish jarayonida mavzuni dolzarbligini quyidagilarda belgiladim:

Birinchidan, Mamlakatimiz hududida tashkil topgan ilk davlatchilik asoslarini shuningdek, shu orqali ilk diniy e’tiqodlarni paydo bo’lish jarayonining tarixini o’rganish muhim ahamiyat kasb etmoqda;

Ikkinchidan, Markaziy Osiyoda tarqalgan, o’z davrida jahon dini bo’la olgan Zardushtiylik dinida mavjud bo’lgan ijtimoiy munosabatlar, ma’naviy-axloqiy jihatlarini ilmiy tahlil qilish g’oyat muhimdir;

Uchinchidan, bugungi kunda mavjud bo’lgan, jahon dinlari deb nomlanuvchi xristianlik, buddizm va islom dinida mavjud bo’lgan axloqiy- ma’naviy xususiyatlarini chuqurroq o’rganish va ularning ildizi aynan zardushtiylikka borib taqalishi bu- dolzarb masaladir. Shuning uchun ham biz bu dinlarni qiyosiy o’rganishimiz muhim ahamiyatga egadir.

To 'rtinchidan, bizning hayotimizda bugungi kunda an’anaga aylangan yoki shunchaki diniy marosimga aylanib qolgan, boshqa dinlarda mavjud bo’lmagan ba’zi bir ma’rosimlarni o’rganish, tahlil qilish dolzarb masalalardandir;

Beshinchidan, bu boradagi tadqiqotlar nihoyatda kam o’rganilgani bois yanada chuqurroq o’rganilishga muhtoj.